Bury

Oddi ar Wicipedia
Jump to navigation Jump to search
Bury
Bury Town Hall (2).jpg
Mathtref, ardal ddi-blwyf Edit this on Wikidata
Ardal weinyddolBwrdeisdref Fetropolitan Bury
Poblogaeth78,729 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Schorndorf, Angoulême, Tulle, Woodbury, New Jersey, Datong Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirManceinion Fwyaf
(Sir seremonïol)
GwladBaner Lloegr Lloegr
Arwynebedd30.1 km² Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaRamsbottom, Radcliffe, Manceinion Fwyaf Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau53.59315°N 2.298553°W Edit this on Wikidata
Cod OSSD805105 Edit this on Wikidata
Cod postBL9 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]
Am leoedd eraill o'r un enw gweler Bury (gwahaniaethu).

Tref ym Manceinion Fwyaf, Gogledd-orllewin Lloegr, ydy Bury.[1] Fe'i lleolir mewn ardal di-blwyf ym mwrdeistref fetropolitan Bury. Mae'n gorwedd ar lan Afon Irwell, 5.5 milltir (8.9 km) i'r dwyrain o Bolton, 5.9 milltir (9.5 km) i'r gorllewin-de-orllewin o Rochdale, a 7.9 milltir (12.7 km) i'r gogledd-gogledd-orllewin o ddinas Manceinion.

Yng Nghyfrifiad 2011 roedd gan ardal adeiledig Bury boblogaeth o 77,211.[2]

Mae Caerdydd 242 km i ffwrdd o Bury ac mae Llundain yn 274.3 km. Y ddinas agosaf ydy Salford sy'n 12 km i ffwrdd.

Cerflun Robert Peel
Gorsaf reilffordd Heol Bolton

Hanes[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae gan Amgueddfa Bury tystolaeth (wrn a phres) bod y Rhufainwyr yno, yn dyddio o 253-282.[3] Adeildodd Agricola ffordd o Fanceinion i Ribchester (Bremetennacum), trwy Radcliffe.

Cyn symudwyd Afon Irwell i’w chwrs presennol, llifodd hi heibio’r craig sy wedi rhoi’r enw ‘The Rock’ i’r heol ymghanol y dref, lle oedd plasty, eglwys y plwyf a sawl tŷ. Adeiladwyd Castell Bury]] ym 1469 ar dir uchel uwchben Afon Irwell[4].

Daeth ffatrioedd a melinau i‘r dref, a cododd poblogaeth y dref o 7072 i 15086, rhwng 1801 a 1830. Crewyd Bury Savings Bank ym 1822; daeth y banc y TSB.[5]

Y Chwyldro Dywidiannol[golygu | golygu cod y dudalen]

Roedd bythynnod gwehyddion yn ystod y 17eg a 18fed ganrif yn Elton a daeth melinau yn defnyddio ynni dŵr.[6][7] Sefydlwyd Melin Brooksbottom ym 1773, i argraffu Calico yn Summerseat, gan deulu Peel. Erbyn dechrau’r 19eg ganrif, roedd y dywidiant Cotwm yn bwysig i’r dref, a’r Afon Irwell ac Afon Roch yn cyflenwi pŵer a dŵr i’r melinau. Agorwyd Camlas Manceinion, Bolton a Bury ym 1808 yn rhoi cysylltiad i’r camlesi eraill. Adeilaladwyd Cronfa Dŵr Elton i roi dŵr o’r Irwell i’r gamlas. Roedd 7 melin cotwm yn Bury erbyn 1818. Aeth poblogaeth y dref o 9.152 ym 1801 i 20,710 ym 1841 a 58.029 erbyn 1901. Adeiladwyd rheilffyrdd o orsaf reilffordd Bury (Heol Bolton) i Rawtenstall, Accrington a Manceinion, ac o orsaf Reilffordd Bury (Heol Knowsley) i Bolton, Heywood a Rochdale. Tyfodd dywidiannau papur a pheiriannu ysgafn. Ehangwyd y dref i gynnwys Elton. Walmersley a Heap ac adeiladwyd tai terasau. Nid oedd strydoedd neu garthfosydd, ac roedd tai yn orlawn, felly daeth clefydd a marwolaeth yn gyffredin[8]. Comisiwnwyd adroddiad gan Syr Robert Peel (Prif Weinidog ar y pryd), yn gofyn am wybodaeth oddi wrth meddygon. Roedd gan Heol y Brenin 10 tŷ, bob un gyda 1 ystafell wely, ac roedd yno poblogaeth o 69. Digwyliad einioes pobl Bury oedd 13.8 blwyddyn.[9] Astudiwyd 38 llety yn y dref; rhanwyd gwelyau yn ddiwahân gan dynion a merched mewn 73%. Roedd 81% yn fudr, ac roedd 5.5 pobl mewn gwely ar gyfartaledd.[10]

Hanes diweddar[golygu | golygu cod y dudalen]

Tai terasau, 1958

Dechreuodd diflaniad y dywidiant cotwm ar ôl yr Ail Ryfel Byd. A dymchwelwyd melinau. Adeiladwyd ardal siopa concrît yn y 60au, yn disodli hen siopau canol y dref, a disodlwyd yr un newydd gan Ganolfan Siopa Mill Gate ym 1995. Adeiladwyd siopau eraill ar Y Rock, gan gynnwys Marks & Spencer, Debenhams, Boots UK, Clark's, Poundland, Body Shop and Warren James Jewellers ym 2010, yn costio £350 miliwn o bunnau. Agorwyd canolfan feddygol a swyddfeydd newydd cyfagos i Neuadd y Dref yn 2010au. Mae Bury yn nodedig am ei marchnad ac am ei bwdin gwaed. Yn ddiweddar, mae’r dref wedi dod yn gartref i gomudwyr sy’n gweithio ym Manceinion a chrewyd stadau tai yn Unsworth, Redvales, Sunnybank, Brandlesholme, Limefield, Chesham ac Elton. Disodlwyd y rheilffordd rhwng Manceinion a Bury gan gangen y Metrolink Manceinion ym 1992, a chyrhaeddodd draffordd M66 ym 1978.

Ffiwsilwyr Swydd Gaerhirfryn[golygu | golygu cod y dudalen]

Cofeb ryfel i Ffiwsilwyr Swydd Gaerhirfryn yng Ngerddi Whitehead

Daethant Ffiwsilwyr Swydd Gaerhirfryn ar ôl iddynt ymuno â byddin William o Oren, ar ôl iddo lanio yn Brixham, Dyfnaint ym 1688. Sefydlwyd depo’r gatrawd ym Marics Wellington ym 1881.[11] Roedd adeilu’r barics yn ymateb i ymgyrch y Siartwyr.

Poblogaeth[golygu | golygu cod y dudalen]

Yn 2001, roedd gan y dref boblogaeth o 77,211; poblogaeth y fwrdeistref oedd 183,200.[12]

[[Poblogaeth Bury ers 1901
Blwyddyn 1801 1811 1821 1831 1839 1851 1881 1891 1901 1911 1921 1931 1951 1961
Poblogaeth 19,915 24,986 30,655 42,305 55,577 63,803 39,238 41,038 58,029 58,648 56,403 56,182 58,838 60,149
Source: Vision of Britain[13]

Llywodraethu[golygu | golygu cod y dudalen]

Yn wreiddiol, roedd Bury yn blwyf, ac wedyn yn ‘select vestry’ gyda ‘bwrdd o warchodwyr y tlodion’. Ychwanegwyd ‘Cymisiynwyr Gwelliant’ cyn rhoddwyd siarter fwrddeistrefol ym 1876. Ym 1889 daeth Bury yn Fwrddeistref Sirol o Swydd Gaerhirfryn. Rhoddwyd arfbais i’r dref ym 1877, yn cynnwys efail, cnu aur, gwenoliaid gwehiddion a phapurbrwynen. Uwchben mae miswrn caeëdig, Cilionyn, a dau rosyn coch. Arwyddair y dref yw ‘Vincit Omnia Industria’; ‘Gorchfyga gwaith bopeth’.

Wedi’r aildrefniad o lywodraeth leol ym 1972, daeth Bury yn fwrddeistref trefol, yn cynnwys ardaloedd ychwanegol, megis Radcliffe, Prestwich, Whitefield, Tottington, a Ramsbottom.

Cynhaliwyd refferendwm ar 3 Gorffennaf 2008, a gwrthodwyd penodiad o faer etholedig.[14]

Daearyddiaeth a Thywydd[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae Bury ar gyrion y bryniau Penwynion, ar Afon Irwell. Mae [[Afon Roch yn ymuno â’r Irwell i’r de o’r dref.

Mae’r tywydd yn tueddol i fod yn gymedrol oherwydd cysgod y bryniau. Mae’r haf y tymor sychaf; Mae’n anaml iawn bod y tymheredd yn codi dros 30 gradd centigradd. Mae’n bosibl bod y tymheredd yn disgyn yn is na’r rhewbwynt yn ystod y gaeaf. Mae llifogydd yn digwydd yn achlysurol yn Ramsbottom. Yn y bôn, mae Bury ar dir uchel, felly mae llifogydd yn brin.

Enwogion[golygu | golygu cod y dudalen]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]

  1. ↑ British Place Names; adalwyd 3 Ionawr 2020
  2. ↑ City Population; adalwyd 24 Awst 2020
  3. ↑ Dobb, Arthur J (1970), 1846 Before and After: A Historical Guide to the Ancient Parish of Bury
  4. ↑ "Bury Castle on Pastscape"
  5. ↑ Gwefan Cyngor Bury
  6. ↑ "Gwefan Spinning the Web". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-09-12. Cyrchwyd 2021-06-09.
  7. ↑ A guide to the Industrial Archaeology of Greater Manchester gan Robina McNeil a Michael Nevell, cyhoeddwyd 2000 gan Association for Industrial Archaeology;isbn 978-0-9528930-3-5
  8. ↑ From Parish to Metro: Two Centuries of Local Government in a Lancashire Town; awdur Jean Bannister, 1974; cyhoeddwr: Bury Times; isbn 978-0-9504263-0-3
  9. ↑ A History of Local Government’ 1946 gan Kingsley Bryce Smellie; cyhoeddwyr G. Allen & Unwin Ltd; isbn= 0-04-352016-2
  10. ↑ Health of Towns Commission, 1844
  11. ↑ Barracks Gwefan BBC
  12. ↑ Cyfrif 2001 gan Swyddfa Ystadegau Genedlaethol
  13. ↑ Ystadegau poblogaeth, cyhoeddwyd gan Brifysgol Portsmouth
  14. ↑ Gwefan BBC
gw • sg • go
Dinasoedd a threfi Manceinion Fwyaf

Dinasoedd
Manceinion · Salford
Trefi
Altrincham · Ashton-in-Makerfield · Ashton-under-Lyne · Atherton · Audenshaw · Blackrod · Bolton · Bramhall · Bredbury · Bury · Chadderton · Cheadle · Denton · Droylsden · Dukinfield · Eccles · Failsworth · Farnworth · Golborne · Heywood · Hindley · Horwich · Hyde · Ince-in-Makerfield · Kearsley · Leigh · Littleborough · Middleton · Milnrow · Mossley · Oldham · Partington · Pendlebury · Prestwich · Radcliffe · Ramsbottom · Rochdale · Royton · Sale · Shaw · Stalybridge · Standish · Stockport · Stretford · Swinton · Tottington · Tyldesley · Walkden · Westhoughton · Whitefield · Wigan · Worsley

Unofficial County Flag of Greater Manchester.svg Eginyn erthygl sydd uchod am Fanceinion Fwyaf. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Bury&oldid=10992963"