Prifysgol Tartu
 | |
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | prifysgol gyhoeddus, prifysgol, cyhoeddwr mynediad agored  |
|---|---|
| Lliw/iau | glas, gwyn |
| Label brodorol | Tartu Ülikool |
| Rhan o | ELIXIR Estonia |
| Dechrau/Sefydlu | 1632 |
| Yn cynnwys | University of Tartu Faculty of Science and Technology, University of Tartu Faculty of Arts and Humanities, University of Tartu Faculty of Social Sciences, University of Tartu Faculty of Medicine |
| Pennaeth y sefydliad | Rector of the University of Tartu |
 | |
| Sylfaenydd | Gustav II Adolff, brenin Sweden |
| Aelod o'r canlynol | Atomium Culture, European University Association, Grŵp Coimbra, Utrecht Network, Guild of European Research-Intensive Universities, DataCite |
| Isgwmni/au | University of Tartu Museum, University of Tartu Art Museum, University of Tartu Pärnu College, Narva College of the University of Tartu |
| Ffurf gyfreithiol | juridical person in public law |
| Pencadlys | Tartu |
| Enw brodorol | Tartu Ülikool |
| Gwefan | https://www.ut.ee |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae Prifysgol Tartu (Estoneg: Tartu Ülikool, Lladin: Universitas Tartuensis) yn brifysgol glasurol yn ninas Tartu yn Estonia. Prifysgol Tartu yw prifysgol genedlaethol Estonia,[1] a hi yw'r brifysgol fwyaf ac uchaf ei safle yn Estonia. Mae Prifysgol Tartu yn aelod o Grŵp Coimbra (prifysgolion safon uchel yn Ewrop), ac fe'i sefydlwyd gan frenin Gustav II Adolff, brenin Sweden yn 1632 fel Academia Gustaviana,[2] ac felly'n perthyn ymhlith prifysgolion hynaf gogledd Ewrop. Caewyd Prifysgol Tartu yn y cyfnod 1710 i 1802.[2]
Hanes[golygu | golygu cod]
Sefydlu[golygu | golygu cod]
Sefydlwyd Academia Gustavina (adnewbir yn gyffredinol gan ei henw Lladin, a gododd yn yr hyn a oedd ar y pryd yn dalaith Sweden yn Lifonia yn Sweden, oedd yr ail brifysgol yn Ymerodraeth Sweden, yn dilyn Prifysgol Uppsala (yn Sweden) ac yn rhagflaenu Prifysgol Turku (yn y Ffindir). Rhagflaenwyd y brifysgol gan y Gymnasium Dorpatense, ysgol yr Iesuwyr a sefydlwyd yn 1583 gan Frenin Gwlad Pwyl, Stefan Batory. Caewyd yr ysgol yn 1710, ar ôl cael ei symud i Pärnu ar arfordir Estonia am rai blynyddoedd. Ail-agorwyd yr ysgol yn 1802 gan Almaenwyr y Baltig, gyda chefnogaeth Alexander I, tsar Rwsia (yn y cyfamser roedd Livonia wedi pasio dan reolaeth Ymerodraeth Rwsia).
Yr 19g[golygu | golygu cod]
O 1802 hyd 1893, Almaeneg oedd iaith yr addysg yn Tartu, a elwid yn bennaf ar y pryd wrth ei henw Almaeneg, Dorpat; er eu bod yn israddol yn ariannol ac yn weinyddol i sefydliadau academaidd Rwsieg, roedd y rhai Almaeneg yn amlwg yn ddeallusol (roedd hanner y gyfadran o'r Almaen a thraean arall yn Almaenwyr Baltig).[3] Dorpat oedd yr unfed prifysgol ar ddeg fwyaf yn yr Almaeneg, allan o gyfanswm o dri deg a oedd yn bodoli o fewn a thu allan i ffiniau Ymerodraeth yr Almaen. Addysgodd y brifysgol elît gwleidyddol a phroffesiynol Almaeneg yn bennaf, cronfa o gadres gweinyddol ar gyfer yr holl Ymerodraeth Rwsiaidd. Yn ystod y cyfnod hwn, gellir crybwyll yr arlunydd Mikhail Ivanovich Lebedev ymhlith y disgyblion.[4] Yn brifysgol o fri rhyngwladol, mae'n cofio'r ugain mlynedd 1860 - 1880 fel ei hoes aur.
Newid grym a newid iaith[golygu | golygu cod]
Amharwyd ar y rhyddid a roddwyd i brifysgol hanner-Almaeneg pan oedd tueddiadau canoli yn bodoli yn yr Ymerodraeth Rwsiaidd: rhwng 1882 a 1898 daeth y Rwsiaid bron i bob sefydliad academaidd. Ym 1898, pan gafodd dinas Dorpat (Tartu) ei hailenwi'n "Yur'ev", roedd presenoldeb yr Almaeneg bron wedi'i ddileu. Goroesodd y brifysgol fel "Prifysgol Yur'ev" tan 1918 pan feddiannwyd y ddinas gan yr Almaen a dychwelyd i'r enw Dorpat. Ailagorwyd y brifysgol (yn awr fel " Prifysgol Dorpat") a ffodd y corff academaidd a myfyrwyr Rwsiaidd i Voronezh, lle ffurfiwyd Prifysgol Talaith Voronezh.
Yn dilyn annibyniaeth Estonia wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf, daeth y brifysgol yn sefydliad Estoneg ei hiaith yn 1919. Ar ôl y feddiannaeth Sofietaidd gyntaf, fer ym 1940 (yn dilyn Cytundeb Molotov-Ribbentrop), yn 1941 daeth Tartu o dan reolaeth yr Almaen Natsïaidd, a adferodd yr enw "Dorpat" ar gyfer y ddinas a'i phrifysgol. Ym 1944 caniatawyd ymostyngiad i rym comiwnyddol y brifysgol tan 1991 gan feddiannaeth Sofietaidd swyddogol y gweriniaethau Baltig gan yr Undeb Sofietaidd. Yn ystod y cyfnod Sofietaidd, Estoneg oedd prif iaith yr addysgu o hyd, er bod rhai cyrsiau'n cael eu haddysgu yn Rwsieg. Fodd bynnag, daethpwyd â'r llwybrau academaidd yn unol â rhai'r Undeb Sofietaidd, a gellir olrhain olion y nodwedd hon hyd heddiw. Mae dychweliad llawn y brifysgol i ymreolaeth academaidd yn dyddio'n ôl i 1992, y flwyddyn ar ôl i Estonia adennill ei hannibyniaeth.
Wedi annibyniaeth 1991[golygu | golygu cod]
Ers annibyniaeth yn 1991, mae'r brifysgol wedi gweld adnewyddiadau sefydliadol a strwythurol helaeth, o ganlyniad i'r penderfyniad i gydymffurfio â modelau prifysgol "Gorllewinol" (UDA, Llychlyn ac Almaenig) yn lle'r rhai a etifeddwyd o'r gorffennol Almaeneg-Baltig a Sofietaidd. Fel system academaidd gyfan Estonia, yn ddiweddar mae wedi cydymffurfio â Proses Bologna, er gydag addasiadau lleol sy'n rhagweld, am y tro fel prosiect, diddymu (ar y model Americanaidd) o gadeiriau a chyfadrannau a'u disodli â phedwar maes mawr (Dyniaethau, Gwyddorau Cymdeithasol , Gwyddorau Naturiol a Meddygaeth).
Delweddau o'r Brifysgol[golygu | golygu cod]
Dolenni allanol[golygu | golygu cod]
- Prifysgol Tartu Gwefan Swyddogol (Estoneg a Saesneg)
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ Fel nodir yn § 2 (1) Deddf Prifysgol Tartu
- ↑ 2.0 2.1 "Facts about the History of the University of Tartu" (yn Saesneg). Tartu Universitet. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-06-10. Cyrchwyd 16 Mehefin 2011.
- ↑ "History Museum - University of Tartu". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-10-23. Cyrchwyd 2023-03-04.
- ↑ le muse. VI. Novara: De Agostini. 1964. t. 387.
