Lagos
 | |
 | |
| Math | dinas, dinas â phorthladd, dinas fawr, ardal fetropolitan, mega-ddinas, dinas â miliynau o drigolion  |
|---|---|
| Poblogaeth | 14,862,000 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Babajide Sanwo-Olu, Rilwan Akiolu |
| Cylchfa amser | UTC+01:00 |
| Gefeilldref/i | Bwcarést, Atlanta, Dinas Brwsel, Cairo, Cotonou, Fukuoka, Istanbul, Jaipur, Montego Bay, Newcastle upon Tyne, Nürnberg, Ancient Olympia Municipality, Port of Spain, Ra'anana, Rio de Janeiro, Salzburg, Taipei, Tbilisi, Toulouse, Maputo |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Saesneg |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Lagos |
| Gwlad |  Nigeria |
| Arwynebedd | 1,171.28 km² |
| Uwch y môr | 34 metr |
| Cyfesurynnau | 6.45°N 3.4°E |
| Pennaeth y Llywodraeth | Babajide Sanwo-Olu, Rilwan Akiolu |
 | |
Dinas fwyaf Nigeria a'r ail fwyaf yn Affrica (ar ôl Cairo) yw Lagos (enw ar lafar: Eko) a chanddi boblogaeth o fwy na 14,862,000 (2021).[1][2] Mae rhwng tua 12.5 miliwn i 18 miliwn o bobl yn byw yng nghanol y ddinas. Mae canolfan busnes y ddinas a llawer o'r adeiladau hanesyddol ar Ynys Lagos. Lagos oedd prifddinas Nigeria hyd at 1992, pan symudodd y brifddinas i Abuja.
Mae gan y megacity y pedwerydd CMC uchaf yn Affrica[3] ac mae'n gartref i un o'r porthladdoedd mwyaf a phrysuraf ar gyfandir Affrica. Mae'n un o'r dinasoedd sy'n tyfu gyflymaf yn y byd.[4][5][6][7] Ar y tir mawr mae'r rhan fwyaf o'r bobl yn byw ac yno mae'r rhan fwyaf o ddiwydiant y ddinas, mewn ardaloedd fel Surulere, Agege, Ikeja, Ikorodu, Ajegunle, Oshodi a Maryland.
Daeth Lagos i'r amlwg i ddechrau fel cartref i is-grŵp o'r Yoruba Gorllewin Affrica sef yr Awori, ac yn ddiweddarach daeth i'r amlwg fel dinas borthladd a darddodd ar gasgliad o ynysoedd, sydd wedi'u cynnwys yn Ardaloedd Llywodraeth Leol (LGAs) presennol Ynys Lagos, Eti- Osa, Amuwo-Odofin ac Apapa. Mae'r ynysoedd yn cael eu gan ynysoedd a thafodau hir o dywod fel Bar Beach, sy'n ymestyn hyd at 100 km (62 milltir) i'r dwyrain a'r gorllewin o'r aber.[8] Oherwydd trefoli cyflym, ehangodd y ddinas i'r gorllewin o'r morlyn i gynnwys ardaloedd yn nhir mawr Lagos, Ajeromi-Ifelodun a Surulere. Arweiniodd hyn at ddosbarthu Lagos yn ddwy brif ardal.[9]
Hanes[golygu | golygu cod y dudalen]
Yn wreiddiol, roedd is-grŵp Awori o bobl Yoruba yn byw yn Lagos yn y 15g.[9][10][11][12] O dan arweinyddiaeth Oloye Olofin, symudodd yr Awori i ynys a elwir heddiw'n Iddo ac yna i Ynys Lagos, er mwyn cael rhagor o le.[13]
Yn y 16g, gorchfygwyd yr Awori gan Ymerodraeth Benin a daeth yr ynys yn wersyll rhyfel Benin o'r enw "Eko" o dan Oba Orhogbua, Oba Benin ar y pryd.[14][15] Eko yw'r enw brodorol Lagos hyd heddiw.
Ymwelodd Rui de Sequeira, fforiwr o Bortiwgal, â'r ardal ym 1472, gan enwi'r ardal o amgylch y ddinas yn 'Lago de Curamo', sy'n golygu Llyn Curamo. Esboniad arall yw bod Lagos wedi’i enwi ar ôl porthladd mawr ym Mhortiwgal - tref forwrol a oedd, ar y pryd, yn brif ganolfan alldeithiau Portiwgaleg i lawr arfordir Affrica.
Ymyrraeth Lloegr[golygu | golygu cod y dudalen]
Ym 1849, penododd Prydain John Beecroft Conswl o Bights Benin a Biafra, swydd a ddaliodd (ynghyd â’i lywodraethiaeth ar Fernando Po) hyd ei farwolaeth ym 1854.[16] Penodwyd John Duncan yn Is-Gonswl ac roedd wedi'i leoli yn Wydah.[17] Ar adeg penodi Beecroft, roedd Teyrnas Lagos yn borthladd masnachu caethweision allweddol.[18] Ym 1851 a chyda phwysau gan gaethweision rhydd a oedd bellach â dylanwad gwleidyddol a busnes, ymyrrodd Prydain yn Lagos yn yr hyn a elwir bellach yn Fombardio Lagos neu Dal Lagos pan lloriwyd llawer o'r ddinas gan ganonau byddin Lloegr, gyda'r esgis eu bod yno i ddod a chaeswasaeth i ben.[18][19] Arweiniodd hyn at osod Oba Akitoye yn arweinydd. Yna llofnododd Oba Akitoye y Cytundeb rhwng Prydain Fawr a Lagos gan ddileu caethwasiaeth. Llofnodwyd cytundeb 1852 yn y Cyfnod Conswl yn hanes Lagos lle darparodd Prydain amddiffyniad milwrol i Lagos.[20][21]
Yn dilyn bygythiadau gan Kosoko a'r Ffrancwyr a oedd wedi'u lleoli yn Wydah, gwnaed penderfyniad gan yr Arglwydd Palmerston (Prif Weinidog Prydain) a nododd ym 1861, "ni ddylid colli dim amser i greu Lagos yn "Protectorate of Lagos".[22] Cynullodd William McCoskry, y Conswl Dros Dro yn Lagos gyda’r Cadfridog Bedingfield gyfarfod ag Oba Dosunmu ar 30 Gorffennaf 1861 ar fwrdd HMS Prometheus lle eglurwyd bwriad Prydain ac roedd angen ymateb i’r telerau erbyn Awst 1861. Gwrthwynebodd Dosunmu delerau’r cytundeb ond wedi sawl bygythiad i ladd pobl Lagos llofnododd "Lagos Treaty of Cession" ar 6 Awst 1861.[19][23][24]
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]
- ↑ "What Makes Lagos a Model City". New York Times. 7 Ionawr 2014. Cyrchwyd 16 Mawrth 2015.
- ↑ John Campbell (10 Gorffennaf 2012). "This Is Africa's New Biggest City: Lagos, Nigeria, Population 21 Million". The Atlantic. Washington DC. Cyrchwyd 23 Medi 2012.
- ↑ "These cities are the hubs of Africa's economic boom". Big Think. 2018-10-04. Cyrchwyd 2019-04-23.
- ↑ African Cities Driving the NEPAD Initiative. UN-HABITAT. 2006. t. 202. ISBN 978-9-211318159.
- ↑ John Hartley; Jason Potts; Terry Flew; Stuart Cunningham; Michael Keane; John Banks (2012). Key Concepts in Creative Industries. SAGE. t. 47. ISBN 978-1-446-2028-90.
- ↑ Helmut K Anheier; Yudhishthir Raj Isar (2012). Cultures and Globalization: Cities, Cultural Policy and Governance. SAGE. t. 118. ISBN 978-1-446-2585-07.
- ↑ Stuart Cunningham (2013). Hidden Innovation: Policy, Industry and the Creative Sector (Creative Economy and Innovation Culture Se Series). Univ. of Queensland Press. t. 163. ISBN 978-0-702-2509-89.
- ↑ "CASE STUDY OF LAGOS" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 4 Mawrth 2016. Cyrchwyd 27 Tachwedd 2015.
- ↑ 9.0 9.1 Kerstin Pinther; Larissa Förster; Christian Hanussek (2012). Afropolis: City Media Art. Jacana Media. t. 18. ISBN 978-1-431-4032-57.
- ↑ Margaret Peil (1991). Lagos: the city is the people (World cities series). G.K. Hall. t. 5. ISBN 978-0-816-1729-93.
- ↑ Anthony Appiah; Henry Louis Gates (2010). Encyclopedia of Africa, Volume 1. Oxford University Press. t. 28. ISBN 978-0-195-3377-09.
- ↑ Ray Hutchison (2009). Encyclopedia of Urban Studies. SAGE. t. 427. ISBN 978-1-412-9143-21.
- ↑ Sandra T. Barnes (1986). Patrons and Power: Creating a Political Community in Metropolitan Lagos. Indiana University Press, International African Library. t. 20. ISBN 978-0-2533-4297-3. Cyrchwyd 26 Gorffennaf 2014.
- ↑ Williams, Lizzie (2008). Nigeria: The Bradt Travel Guide. Bradt Travel Guides. t. 110. ISBN 978-1-84162-239-2.
- ↑ Smith, Robert Sydney (1988). Kingdoms of the Yoruba (arg. 3). Gwasg Prifysgol Wisconsin. t. 73. ISBN 0-299-11604-2.
- ↑ Howard Temperley, "Beecroft, John (1790–1854)", rev. Elizabeth Baigent, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004
- ↑ Wikisource:Duncan, John (1805-1849) (DNB00)
- ↑ 18.0 18.1 A. Adu Boahen (1985). Africa Under Colonial Domination 1880-1935 (General history of Africa). 7. Unesco. International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa. t. 134. ISBN 978-9-231-0171-31.
- ↑ 19.0 19.1 Sir William M.N. Geary (2013). Nigeria Under British Rule (1927). Routledge. tt. 24–28. ISBN 978-1-136-9629-43.
- ↑ "The Reduction of Lagos:Introduction". Cyrchwyd 1 Chwefror 2015.
- ↑ Austen, R. (2009-04-01). "Slavery and the Birth of an African City: Lagos, 1760-1900, by Kristin Mann". African Affairs 108 (431): 328–329. doi:10.1093/afraf/adp004. ISSN 0001-9909. http://dx.doi.org/10.1093/afraf/adp004.
- ↑ Smith, Robert (January 1979). The Lagos Consulate 1851-1861. Macmillan. tt. 121. ISBN 9780520037465.
- ↑ Elebute, Adeyemo (2013). The Life of James Pinson Labulo Davies: A Colossus of Victorian Lagos. Kachifo Limited/Prestige. tt. 143–145. ISBN 9789785205763.
- ↑ David Anderson; Richard Rathbone (2000). Africa's Urban Past. James Currey Publishers, 2000. t. 126. ISBN 978-0-852-5576-17.