Kay Matheson

Kay Matheson
Ganwyd	7 Rhagfyr 1928  Inverasdale
Bu farw	6 Gorffennaf 2013
Galwedigaeth	gwleidydd, athro
Plaid Wleidyddol	Plaid Genedlaethol yr Alban

Roedd Kay (Katrine Bell) Matheson (7 Rhagfyr 1928 - 6 Gorffennaf 2013) yn athrawes economeg y cartref a’r iaith Aeleg ac yn genedlaetholwr Albanaidd. Daeth i amlygrwydd fel un o’r pedwar myfyriwr o brifysgol Glasgow a fu’n gyfrifol am y cyrch i ryddhau'r Maen Sgàin o Abaty Westminster ym 1950.

Bywyd Cynnar

Ganwyd Matheson yn Gairloch ger Inverasdale ar lannau Loch Ewe, Swydd Wester Ross, roedd hi’n ferch i grofftwr.

Derbyniodd ei haddysg mewn ysgolion lleol cyn symud ymlaen i Brifysgol Glasgow i hyfforddi i fod yn athrawes gwyddor gartref.

Cenedlaetholdeb

Cafodd hen nain a thaid Matheson eu gorfodi i symud i lannau’r môr fel rhan o Gliriadau'r Ucheldiroedd, pan orfodwyd tyddynwyr oddi ar eu tir er mwyn gwneud lle i fagu defaid a hela. Gan hynny fu Matheson yn genedlaetholwr o oedran ifanc.

Yn y brifysgol daeth Matheson yn aelod o Gymdeithas Cenedlaetholwyr Albanaidd y brifysgol ac yn aelod o Gymdeithas Cyfamod yr Alban a oedd yn cael ei redeg gan John MacCormick, rheithor y Brifysgol. Trwy MacCormick daeth i gysylltiad â Ian Hamilton. Gwahoddodd Hamilton Matheson i fod yn bartner iddo yn nawns flynyddol y brifysgol. Wedi ei holi am ei threfniadau i fwrw’r Nadolig a chlywed ei bod am ddathlu gyda’i theulu, datgelodd Hamilton y gyfrinach mae ei fwriad ef oedd mynd i Lundain i ryddhau Maen Sgàin. Fel un oedd yn gallu gyrru cytunodd Kay yn unionsyth i fod yn yrrwr yr ymgyrch .

Maen Sgàin

Ar Noswyl Nadolig 1950, teithiodd Hamilton, Matheson a dau fyfyriwr arall o brifysgol Glasgow, a oedd hefyd yn genedlaetholwyr, i Lundain i ryddhau Maen Sgàin o'i le o dan Gadair y Coroni yn Abaty Westminster.

Defnyddiwyd y maen, yn wreiddiol, i goroni brenhinoedd yr Alban. Cafodd ei gipio gan Edward I, brenin Lloegr, ym 1296 a’i symud i Loegr i gryfhau ei ymhoniad i orsedd yr Alban, yn yr un modd a gipiodd y Groes Naid a Thalaith Llywelyn, symbolau brenhinol Cymru ym 1285.

Ar ôl Deddfau Uno 1707 rhwng yr Alban a Lloegr fe'i defnyddiwyd ar gyfer coroni brenhinoedd Prydain. Trwy ei osod o dan gadair Coroni Lloegr bu modd i goroni Brenin Prydain yn Frenin Lloegr ac yn Frenin yr Alban ar yr un pryd. Gan hynny, mae cenedlaetholwyr yn clodfori gweithred y myfyrwyr, wrth ddychwelyd y maen i'r Alban, fel buddugoliaeth symbolaidd ar gyfer achos cenedlaethol yr Alban. Cafodd y maen ei gyflwyno i Eglwys yr Alban, yn olion hen Abaty Obar Bhrothaig.

Ildiodd yr Eglwys y maen i’r awdurdodau yn Lloegr yn Ebrill 1951. Cafodd Hamilton, Matheson a'u cynghreiriaid eu harestio a’u cyhuddo o ddwyn y maen, ond ni chawsant eu herlyn. Y rheswm pam na chawsant eu herlyn, yn ôl yr awdurdodau, oedd bod y gyfraith ar y pryd yn diffinio lladrad fel bwriad i amddifadu yn barhaol rhywun o'i meddiant, ond credai Hamilton mae’r gwirionedd oedd byddai carcharu’r cynghreiriaid yn creu cause celebre a chriw o ferthyron. Dywedodd Matheson: Pobl yr Alban a’n achubasom, trwy ei wneud yn gwbl glir y byddai terfysgoedd os byddent yn ceisio ein herlyn

Wrth ryddhau’r maen fe’i torrodd yn ddwy ran. Aeth Matheson a’r rhan leiaf i dŷ cydnabod ym Mirmingham, gan dybio y byddai ceir a oedd yn dychwelyd i’r Alban yn cael eu harchwilio. Wrth ei drosglwyddo syrthiodd y darn gan dorri bysedd ei throed a bu’n gloff, o’r herwydd, am weddill ei hoes

Cafodd y maen ei ddychwelyd i'r Alban, yn y pen draw, ym 1996, gyda darpariaeth ar gyfer ei ddefnydd dilynol i goroni brenhinoedd Prydain. Cafodd y sawl fu’n rhan o’r lladrad a’u cefnogwyr eu gwahodd i fod yn rhan o ddathlu’r dychweliad, derbyniodd Matheson y gwahoddiad

Ceartas

Bu Matheson yn aelod amlwg o Ceratas, mudiad tebyg i Gymdeithas yr Iaith Gymraeg a oedd yn brwydro dros hawliau’r iaith Aeleg, ac oedd yn defnyddio dulliau tebyg i’r Gymdeithas megis difrodi arwyddion uniaith.

Plaid Genedlaethol yr Alban

Bu Matheson yn aelod o’r SNP hyd ei farwolaeth, ac yn gyfaill mawr i’r AS Winnie Ewing. Yn etholiad cyffredinol 1983 safodd fel ymgeisydd yr SNP yn etholaeth Ross, Cromarty & Skye, cipiwyd yr etholaeth gan Charles Kennedy ar ran yr SDP.

Portreadau

Yn 2008, ysgrifennodd a chyfarwyddwyd ffilm nodwedd am gipio Maen Sgàin gan Charles Martin Smith. Yn y ffilm Stone of Destiny mae Matheson yn cael ei phortreadu gan Kate Mara.. Mewn ffilm Gaeleg am ran Matheson yn y digwyddiad An Ceasnachadadh cafodd hi ei phortreadu gan y gantores Kathlleen MacInnes

Bywyd Personol

Wedi graddio bu Matheson yn gweithio fel athrawes economeg y cartref yn Ysgol Uwchradd Gairloch ac fel athrawes deithiol yn dysgu’r Aeleg mewn nifer o ysgolion cynradd.

Ni fu’n briod.

Bu farw mewn cartref nyrsio yn Aultbe, nepell o’r lle y ganwyd ger traethau Loch Ewe, yn 84 mlwydd oed.