Dinbych (arglwyddiaeth)
 | |
| Math | arglwyddiaeth y Mers  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 53.180496°N 3.42041°W |
 | |
Un o arglwyddiaethau'r Mers yng ngogledd-ddwyrain Cymru oedd Arglwyddiaeth Dinbych. Fe'i crëwyd yn 1282.
Ymosododd Edward I, brenin Lloegr, ar Dywysogaeth Cymru yn 1282. Lladdwyd Llywelyn Ein Llyw Olaf mewn sgarmes ger Cilmeri ac er i'r frawd Dafydd ap Gruffudd barhau i ymladd, daeth annibyniaeth Cymru i ben yn 1283. Creodd brenin Lloegr gyfres o siroedd newydd yn nhywysogaeth Llywelyn, dan reolaeth uniongyrchol Coron Lloegr, ond rhoddodd y brenin diroedd eraill i arglwyddi Seisnig. Un o'r rhain oedd Arglwyddiaeth Dinbych.
Ffurfiwyd yr arglwyddiaeth newydd allan o gantrefi Cymreig Rhos (ond heb cwmwd Y Creuddyn, a aeth yn rhan o Sir Gaernarfon) a Rhufoniog. Ychwanegwyd cwmwd Dinmael hefyd.
Gorweddai'r arglwyddiaeth, yn fras, rhwng afonydd Conwy a Chlwyd. I'r gorllewin roedd Sir Gaernarfon ('Sir Arfon') i ddechrau) ac i'r de roedd Sir Feirionnydd. I'r gogledd-ddwyrain roedd hen gantref Tegeingl, a wnaed yn rhan o'r Sir y Fflint newydd. Roedd y tair sir hon ym meddiant y brenin. I'r de-orllewin roedd arglwyddiaeth Rhuthun (cantref Dyffryn Clwyd), ym meddiant y teulu Grey. Hon, felly, oedd y mwyaf gogleddol mewn cadwyn o arglwyddiaethau ym meddiant arglwyddi'r Mers a ymestynnai o arfordir gogledd-ddwyrain Cymru (ac eithrio Sir y Fflint) i lawr i dde Cymru a Dyfed.
Rhoddwyd yr arglwyddiaeth newydd i Henry de Lacy, Iarll Lincoln. Roedd Castell Dinbych eisoes yn sefyll, a ddefnyddiodd de Lacy y castell a'i dref gaerog fel canolfan yr arglwyddiaeth. Ar ôl mynd trwy ddwylo sawl arglwydd, daeth i feddiant Roger Mortimer o Wigmor yn 1355.
Er bod y de yn fynyddig, roedd yr arglwyddiaeth yn cynnwys tir ffrwythlon yn y dyffrynnoedd ac ar hyd yr arfordir. Yn ôl y stentiau, roedd yn werth tua £1,000 y flwyddyn.
Yn 1536 daeth y diriogaeth yn rhan orllewinol y Sir Ddinbych newydd. Heddiw mae'n gorwedd yn sir Conwy yn bennaf, gyda'r rhan ddwyreiniol yn Sir Ddinbych.
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- R. R. Davies, Conquest, coexistence and change (Rhydychen, 1987)
