Unedau mesur Cymreig

Ceir nifer o unedau mesur Cymreig, traddodiadol a ddefnyddid hyd at ddiwedd yr Oesoedd Canol,

Arferai'r Cymry ddefnyddio rhannau o'u cyrff i fesur, er enghraifft y troed-fedd, ac felly'n disgrifio maint neu hyd rhywbeth drwy ddewis yr uned mwyaf addas i wneud y cyfrif. Datblygodd cyfuniad geiriol o sawl enw ar ran o'r corff gyda'r gair "medd" yn fynegiant ar fesur hyd neu faint. Mae rhai enghreifftiau a ddefnyddir o hyd, sef "modfedd", "troedfedd", "rhyfedd" a "thonfedd". Seiliwyd llawer o'r mesurau traddodiadol hyn ar y gair "medd", neu "feddiant", "nerth" neu "fesur". Er enghraifft, tardd "troedfedd" o'r dweud "troed a fedd".

Hyd

Y Brenin Dyfnwal Moelmud a gofnododd dulliau mesur Cymreig am y tro cyntaf ac fe'u cofnodwyd ymhellach gan y Brenin Hywel Dda. Os oedd dadl neu wrthdaro ynglŷn â mesuriad byddai'n rhaid i'r barnwr yn y llys ddefnyddio ei gorff ei hun i fesur ac i wneud penderfyniad.

Ceir hen eiriau Cymraeg ar fesuriadau fel a ganlyn:

• Gewin-fedd - Lled gewin - a ddatblygodd yn "ewinfedd"
• Bys-fedd - Lled bys - a ddatblygodd yn "bysfedd"
• Bawd-fedd - Hyd bawd - a ddatblygodd yn bodfedd ac, yn ddiweddarach, yn "modfedd"
• Llaw-fedd - Lled neu rychwant llaw - a ddatblygodd yn "llofedd"
• Dwrn-fedd - Lled dwrn - a ddatblygodd yn "dyrnfedd"
• Troed-fedd - Hyd troed - sef "troedfedd"

Defnyddid hefyd "dyrnfedd gorniog" - sef lled llaw agored, rhychwant llaw, gyda'r bawd wedi ei ymestyn.

Roedd rhai pethau yn rhy fawr neu wahanol i'w mesur. Y rhai hynny oedd yn rhy-fedd - yn amhosib ei fesur, neu 'rhyfedd'. Yr un tarddiad sydd i tonfedd (wavelength) - ton-fedd.

Nid oes sicrwydd mai rhif-fedd, sef mesur rhifau yw rhifedd.

Arwynebedd

Roedd dau ddull yn bodoli: Dull Gwynedd (neu Ogledd Cymru) a Dull y Deheubarth (De Cymru).

Dull Gwynedd

Yn null Gwynedd y prif fesuriad oedd yr "erw", a diffiniwyd hynny o fewn y Cyfreithiau Cymreig yn fanwl. Lled erw oedd cymaint ag y gallai dyn ei gyrraedd (yn y ddau gyfeiriad) gydag un prociad o'r ychen, a'i led oedd "tri-deg gwaith hyd dau 'iau hir' (roedd 'iau hir' yn mesur 16 troedfedd)".

O'r erw, gellid cyfrifo isrannau:

• 2 ffon × 30 ffon = 1 erw ≈ 1,440 llathen imperial sgwâr, neu:
  2 ffon × 60 ffon = 1 erw ≈ 4,320 llathen imperial sgwâr
• 4 erw (sef "tir âr" neu "dir wedi'i aredig"); Lladin: acra) = 1 tyddyn
• 4 tyddyn (Cymraeg Canol: tẏdẏn) = 1 rhandir
• 4 rhandir (Cymraeg Canol: randẏr) = 1 gafael Seilir cofnodion Lewis ar Y Llyfr Du o'r Waun (Gwynedd), sy'n nodi fod un 'gafael' yn 34 erw yn hytrach nag yn 64 erw. (Saesn: holding)
• 4 gafael (Cymraeg Canol: gauael) = 1 tref
• 4 tref (Cymraeg Canol: trew, (tref) = 1 maenol
• 12½ maenol (Cymraeg Canol: maẏnaul) = 1 cwmwd
• 2 cwmwd (Cymraeg Canol: kẏmut) = 1 cantref = 25,600 erw

Noda Geiriadur Prifysgol Cymru:

• "gwialen" neu "ffon": "yn wr. 18 troedfedd, yn cyfateb i 13.5 o droedfeddi modern) i fesur tir, erwydden, perc, ystang, pren naw, paladr; hyd y cyfryw wialen o dir; mesur tir o amrywiol faint (fel rheol 30 perc (o 13.5 o droedfeddi modern) o hyd ac un perc o led, sef 607.5 o lathenni sgwâr; yr oedd pedwar ohonynt yn gwneud acer gyffredin fechan o 2430 o lathenni sgwâr, a phump a thraean yn gwneud erw gyffredin fawr o 3240 o lathenni sgwâr); (yr ystyr gyff. bellach) mesur hyd safonol, sef 3 troedfedd neu 36 o fodfeddi; ffon neu dâp mesur o’r hyd hwnnw, hefyd yn ffig.; y cyfryw hyd o frethyn, hynny o bellter, &c., llathaid" Gweler hefyd llath.
• "erw": "Mesur Cymreig o dir (amrywia’r mesur yn fawr mewn gwahanol rannau o Gymru) a’i faint yn seiliedig ar wialen Hywel Dda neu ar hyd hiriau’r aradr; y mae’n gyffelyb i’r bovate Seisnig, a chyfetyb i bedwar cyfar yng Ngwynedd."
• "rhandir": "Uned diriogaethol (yn y cyfreithiau Cymreig) a’i maint yn amrywio o un erw ar bymtheg i dri chant a deuddeg o erwau." Ceir y cofnod cyntaf o'r gair yn Llyfr Iorwerth: "petwar tedyn em pob rantyr; pedeyr rantyr em pob gauael" a hefyd: "pedeyr eru keureythyaul em pob teden; un ar pymthec em pob rantyr".
• "gafael": "Daliad o dir etifeddol dan y gyfundrefn lwythol Gymreig yn amrywio o le i le o ran ei fesur ac ar wasgar yn aml mewn parseli o dir, gan ffurfio rhan o’r ‘gwely’, is-wely, rhan, deiliadaeth."
• "maenol" neu "maenor": "maenor yw’r ffurf yn llyfrau cyfraith y De, maenol yn llyfrau’r Gogledd." Noda GPC hefyd: "Uned diriogaethol a gweinyddol yng Nghymru gynt a gynhwysai nifer amrywiol o drefi yn ôl gwahanol fersiynau o’r Cyfreithiau, yn dros. ardal (gynhyrchiol), bro, gwlad; dyffryn, dôl; maenoriaeth, arglwyddiaeth..."

Dull y Deheubarth

Mae'r dull yma o fesur arwynebedd ychydig yn wahanol:

• 2 ffon × 18 ffon = 1 erw
• 312 erw = 1 rhandir (Saesn: shareland)
• 3 rhandir (a ddeilir gan daeog) = 1 taeoctref (Cym. mod.: "taeog dref")
• 4 rhandir (rhydd-ddaliad) = 1 tref rydd
• 7 taeoctref (taeogtref) = 1 maenor yr iseldir (Cymraeg Canol: maenaỽr vro) = 936 erw
• 12 tref rydd (Cymraeg Canol: tref ryd = 1 maenor yr ucheldir (Cymraeg Canol: maenaỽr vrthtir) = 1248 erw

O'r Dyddiaduron Amaethyddol

Mesuriadau o'r dyddiaduron amaeth

• jygyn o wair neu redyn (Bwlchtocyn)
• baich o wair, eithin, rhiwbob (Pen Llŷn a Sir Ddinbych)
• clenc o wair (Llansilyn, Dinbych)
• slatied o wair, rhedyn neu bolion
• siwrna o ddwr (Llangristiolus)

Gweler hefyd

• Modfedd
• Troedfedd
• Llath
• System fetrig
• Unedau imperial
• Unedau ychwanegol at yr Unedau SI

Llyfryddiaeth

• Aneurin Owen, gol. (1841), The Venedotian Code: Ancient Laws and Institutes of Wales; Comprising Laws Supposed to be Enacted by Howel the Good, Modified by Subsequent Regulations under the Native Princes prior to the Conquest by Edward the First: And Anomalous Laws, Consisting Principally of Institutions which by the Statute of Ruddlan were Admitted to Continue in Force: With an English Translation of the Welsh Text, to which are Added A few Latin Transcripts, Containing Digests of the Welsh Laws, Principally of the Dimetian Code, London: Commissioners on the Public Records of the Kingdom.