Togoland Almaenig
 | |
| Math | protectoriaeth  |
|---|---|
| Prifddinas | Baguida, Sebe, Lomé |
| Sefydlwyd |
|
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Almaeneg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | ymerodraeth drefedigaethol yr Almaen |
| Arwynebedd | 90,479 km² |
| Cyfesurynnau | 6.272°N 1.187°E |
 | |
| Arian | marc yr Almaen |
Coloni oedd yn rhan o Ymerodraeth yr Almaen yng Ngorllewin Affrica oedd amddiffynfa Togoland neu Togo Almaenig a fodolai rhwng 5 Gorffennaf 1884 a 28 Mehefin 28 1919. Cwmpasau'r hyn sydd bellach yn wladwriaeth Togo a'r rhan fwyaf o'r hyn sydd bellach yn Rhanbarth Volta yn Ghana, tua 90,400 km2 (29,867 metr sgwâr) o ran maint.[1][2] Yn ystod y cyfnod a elwir yn yr Ymgiprys am Affrica (Scramble for Africa), sefydlwyd y wladfa ym 1884 a chafodd ei hymestyn yn raddol tua'r tir.
Hanes y Wladfa[golygu | golygu cod]
Treiddiodd yr Almaenwyr i Togo o 1847 pan gyrhaeddodd cenhadon a bregethai ymhlith y mamogiaid. Sefydlodd masnachwyr Almaenig ganolfan fasnachu ar yr arfordir, yn Anécho (Aneho), a gorfododd lluoedd milwrol y pennaeth lleol i arwyddo cytundeb ym mis Chwefror 1884. Ar 5 Gorffennaf 1884, llofnododd yr Almaen gytundeb gyda phennaeth arfordirol o'r enw Mlapa III a chyhoeddodd ei warchodaeth yn Togo, a gydnabuwyd gan y pwerau Ewropeaidd. Y brifddinas oedd Bagid tan 1887, pan gafodd ei symud i Sebe (lle byddai'n aros am ddeng mlynedd). Cafodd dirprwy o'r Almaen, Gustav Nachtigalhe, sawl pennaeth lleol i dderbyn "amddiffyniad" yr Almaen a chwifio'r faner imperialaidd yn eu parthau. Ar ôl 1885 cytunwyd ar ffiniau arfordirol gyda threfedigaeth Arfordir Aur Prydain (Gold Coast, sef, Ghana gyfoes, fwy neu lai) i'r gorllewin a Dahomey Ffrengig i'r dwyrain.
Yn y blynyddoedd dilynol, ymestynnodd llywodraeth yr Almaen i ranbarthau tu mewn a gogledd y wlad lle cyrhaeddodd y Prydeinwyr yn 1897. Cafodd teyrnas Dagomba neu Dagbon ei "niwtraleiddio" (Parth Niwtral Togo neu Yendi). Arwyddwyd cytundeb terfyn ar gyfer yr ardal hon gyda Ffrainc (1897) ac un arall, Cytundeb Berlin 1899 (a elwir hefyd y Confensiwn Teiran) gyda Phrydain Fawr (1899) ac yn yr olaf bu iddynt negodi i gydnabod tiriogaeth Samoa Almaenig yn gyfnewid am reolaeth Prydain dros Ynysoedd Gogledd Solomon a Tonga, a defnyddiasant Barth Niwtral Togo (neu Yendi, prifddinas Dagomba) a'r Volta Triangleas yn cyfnewid am y ffeirio tiriogaeth; wedi'r cytundeb hwn rhannwyd teyrnas Dagbon rhwng y ddau rym, Prydain Fawr (y rhan orllewinol) a'r Almaen (y rhan ddwyreiniol, gan gynnwys Yendi). Tra ar yr arfordir adeiladwyd dinas newydd yn Lomé (1897), a ddaeth yn brifddinas Togo, ac adeiladwyd rheilffordd i Anécho, Blitta a Palimé. Cyhoeddwyd y drefedigaeth ar 1 Ionawr 1905.
Gan ddefnyddio llafur gorfodol Affricanaidd i weithio rwber, palmwydd, cotwm a choco, trodd gweinyddiaeth yr Almaen a chwmnïau preifat Togo yn wladfa economaidd effeithlon, ond lle bu triniaeth y brodorion yn greulon.
Roedd Togoland (ac Samoa Almaenig) yn eithriadau ymysg colonïau yr Almaen am ei fod wedi cynhyrchu elw ariannol i'r Almaen. Gan bod angen buddsoddiad tymor hir mewn gwladychu - goruchafiaeth filwrol, adeiladu rheilffyrdd i gludo nwyddau i'w hallforio, ysgolion ac ysbytai (i'r gwladychwyr gan fwyaf), ffyrdd a gweinyddiaeth - prin oedd yr arian a wnaethpwyd gan yr Almaen ym mlynyddoedd cwta ei hymerodraeth. Amcangyfrifir bod gwariant o 3,310,000 Reichsmark yn y wladfa gydag unicwm o 3,510,000 Mark mewn incwm dros gyfnod y wladfa.[3]
Ym 1895 roedd gan y brifddinas, Lomé, boblogaeth o 31 o Almaenwyr a 2,084 o frodorion. Erbyn 1913 roedd y boblogaeth frodorol wedi cynyddu i 7,042 o bobl ynghyd â 194 o Almaenwyr, gan gynnwys 33 o fenywod, tra bod gan y wladfa gyfan boblogaeth Almaenig o 316, gan gynnwys 61 o fenywod a 14 o blant.[4] Yn y blynyddoedd ychydig cyn y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd Lomé wedi tyfu i fod y "dref harddaf yng Ngorllewin Affrica".[5] Oherwydd ei bod yn un o ddwy drefedigaeth hunangynhaliol yr Almaen,[6] cydnabuwyd Togoland fel meddiant bychan ond gwerthfawr. Parhaodd hyn hyd ddechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf.
Colli'r Coloni[golygu | golygu cod]
Ar ddechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf, aeth lluoedd Prydain a Ffrainc i mewn i Togo ym mis Awst 1914; ar 26 Awst 1914 aethant i mewn i Lomé ac ar 31 Awst 1914 ildiodd awdurdodau'r Almaen yn ffurfiol; ymhen ychydig wythnosau rheolwyd gweddill y diriogaeth yn ddiwrthwynebiad gan y Prydeinwyr a'r Ffrancwyr a'i rhannodd ar 27 Rhagfyr 1916, gyda'r rhan orllewinol i Brydain Fawr a'r rhan ddwyreiniol i Ffrainc.
Yng Nghytundeb Versailles ar 28 Mehefin 1919, ymwrthododd yr Almaen â sofraniaeth dros holl drefedigaethau Affrica a throsglwyddo'r penderfyniad ar eu dyfodol i Gynghrair y Cenhedloedd. Ar 20 Gorffennaf 1922, rhoddodd Cynghrair y Cenhedloedd fandad i Brydain Fawr neu Ffrainc dros y parthau meddiannaeth priodol o'r enw Togoland neu Togo Prydeinig a Togo Ffrengig.
Ar ôl diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, ystyriodd aelodau o lywodraeth gwladwriaeth newydd Tsiecoslofacia sefydlu Tsiecoslofacia Togo (Tsiec: Československé Togo; Slofaceg: Česko-slovenské Togo), gan ddefnyddio luoedd y Lleng Tsiec i reoli a'r ffaith bod Togoland yn llai na Tsiecoslofacia a bod gan y Tsieciaid fel y brodorion, brofiad o siarad a gweithredu yn Almaeneg. Ond ni aeth y syniad yn ei flaen i greu baner.
Comisiynwyr y Wladfa[golygu | golygu cod]
- 1884 Gustav Nachtigal (Comisiynydd Ymerodrol Gorllewin Affrica)* 1884 - 1885 Heinrich Randad (conswl dros dro)
- 1885 - 1887 Ernst Falkenthal
- 1887 - 1888 Jesko von Puttkamer (dros dro)
- 1888 - 1891 Eugen von Zimmerer
- 1891 - 1892 Markus Graf von Pfeil (dros dro)
- 1892 - 1893 Jesko von Puttkamer (ail waith)
Landeshauptleute (Llydwodraethwyr taleithiol)[golygu | golygu cod]
- 1893 - 1895 Jesko von Puttkamer (cyn-Gomisiynydd )
- 1895 - 1898 August Köhler
Llywodraethwyr[golygu | golygu cod]
- 1898 - 1902 August Köhler (cyn Landeshauptleute)
- 1902 - 1905 Waldemar Horn (dros dro i ddechrau, cadarnhawyd yr un peth ym 1902)* 1905 - 1910 Johann Nepomuk Graf Zech auf Neuhofen
- 1910 - 1912 Edmund Brückner (dros dro 1910 - 1911)
- 1912 - 1914 Adolf Friedrich Herzog von Mecklenburg-Schwerin (Dug Mecklenburg-Schwerin)
Baner[golygu | golygu cod]
Ym 1914, cynigiwyd sawl amrywiad o'i baneri a'i arwyddluniau ei hun ar gyfer y wladfa hon. Fodd bynnag, oherwydd y Rhyfel Byd Cyntaf, ni weithredwyd yr un ohonynt erioed.
-
Dyluniad Baner Togoland yr Almaen
Cymhareb Agwedd : ? -
Dyluniad Baner Togoland yr Almaen
Cymhareb Agwedd : ? -
Dyluniad arfbais Togoland yr Almaen -
Arfbais Arfaethedig Togo
Llyfryddiaeth[golygu | golygu cod]
- Haupt, Werner (1984). Deutschlands Schutzgebiete in Übersee 1884–1918. [Germany's Overseas Protectorates 1884–1918]. Friedberg: Podzun-Pallas Verlag. ISBN 3-7909-0204-7.
- Laumann, Dennis (2003). "A Historiography of German Togoland, or the Rise and Fall of a "Model Colony"". History in Africa 30: 195–211. doi:10.1017/S0361541300003211. JSTOR 3172089.
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ "Rank Order – Area". CIA World Fact Book. Archifwyd o'r gwreiddiol ar June 13, 2007. Cyrchwyd 12 April 2008.
- ↑ David Owusu-Ansah. Historical Dictionary of Ghana (4 ed.). Rowman & Littlefield. p. xii.
- ↑ "Why Were the German Colonies Unprofitable?". Alex Stang History. 2022. Cyrchwyd 15 Awst 2023.
- ↑ Haupt, p. 81
- ↑ Haupt, p. 74
- ↑ German Samoa was self-sufficient after 1908
Dolenni allanol[golygu | golygu cod]
- Was ist des Deutschen Tochterland cân Almaenig ymorodraethol gan Emil Sembritzki, 1911
- Why Were the German Colonies Unprofitable? fideo
