Samoa Almaenig

Oddi ar Wicipedia
Samoa Almaenig
Mathtrefedigaeth Edit this on Wikidata
PrifddinasApia Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 1900 Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolymerodraeth drefedigaethol yr Almaen Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau13.8°S 172.1°W Edit this on Wikidata
Map
Arianmarc yr Almaen Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Roedd Samoa Almaenig (Almaeneg: Deutsch-Samoa) yn diriogaeth trefedigaethol olaf yr Almaen yn y Môr Tawel, a dderbyniwyd yn dilyn y Cytundeb Berlin 1899 (gelwir hefyd yn Confensiwn Teiran) a lofnodwyd yn Washington ar 2 Rhagfyr 1899, a chyfnewid cadarnhad ar 16 Chwefror 1900.[1][2] Hon oedd yr unig wladfa Almaenig yn y Môr Tawel, ar wahân i gonsesiwn Kiautschou yn Tsieina, i gael ei gweinyddu ar wahân i Gini Newydd Almaenig. Cynhwysa coloni Samoa Almaenig yr ynysoedd Upolu, Savaii, Apolima a Manono. Wedi trosglwyddo feddiant Prydain wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf a dod yn annibynnol crewyd gwladwriaeth annibynnol Gorllewin Samoa.

Hanes[golygu | golygu cod]

Map o Samoa gyda'r brifddinas Apia, tua 1890

Yr Ewropead cyntaf i weld Samoa oedd yr Iseldirwr, Jakob Roggeveen, yn 1722. Cymerodd alldaith Americanaidd dan Charles Wilkes feddiant ohoni a phenodi conswl, er bod conswl Prydeinig eisoes yn preswylio yn Apia, prifddinas Samoaidd, erbyn hynny. Dechreuodd gweithrediadau masnachu Almaenig yn yr ardal yn y 1850au.

Ym 1855 ehangodd J. C. Godeffroy & Sohn ei fusnes masnachol i’r Môr Tawel ar ôl trafodaethau ag August Unshelm, asiant Godeffroy yn Valparaíso yn Chile. Hwyliodd i'r Ynysoedd Samoa, a elwid y pryd hyny yn "Ynysoedd Navigator." Yn ystod ail hanner y 19g, ehangodd dylanwad yr Almaen yn Samoa a chyflwynwyd gweithrediadau planhigfa ar raddfa fawr ar gyfer tyfu mahogani, coco a rwber, yn enwedig ar ynys Upolu, lle roedd cwmnïau Almaeneg yn monopoleiddio prosesu copra a choco.

Dosbarthiad y trefedigaethau Almaenig yn y Môr Tawel ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf

Gwladychu[golygu | golygu cod]

Ymestyn gweithrediadau busnes JC Godeffroy & Sohn i ynysoedd yn y Môr Tawel Canolog.[3] Ym 1865, cafodd capten masnachol yn gweithredu ar ran JC Godeffroy & Sohn brydles 25 mlynedd ar ynys ddwyreiniol Nukulaelae.[4] Prynwyd JC Godeffroy & Sohn ym 1879 gan y Handels-und Plantagen-Gesellschaft der Südsee-Inseln zu Hamburg (DHPG). Daeth y gystadleuaeth am weithrediadau busnes yn y Môr Tawel Canolog gan Ruge, Hedemann & Co, a sefydlwyd ym 1875, 3] a olynwyd gan HM Ruge and Company nes i'r cwmni hwnnw fethu ym 1887.[5]

Roedd y mentrau masnachu Almaenig cynyddol yn yr ardal yn dystion i ddiddordebau Americanaidd yn yr ardal, a amlygwyd mewn gweithrediadau ym mhorthladd rhagorol Pago Pago yn Tutuila yn 1877.

Arweiniodd tensiynau a achoswyd yn rhannol gan fuddiannau gwrthgyferbyniol masnachwyr Almaenig a pherchnogion planhigfeydd, cwmnïau masnachu Prydeinig, a buddiannau busnes Americanaidd at Ryfel Cartref Samoa Cyntaf. Ymladdwyd y rhyfel rhwng tua 1886 a 1894, yn bennaf rhwng Samoaid, er i fyddin yr Almaen ymyrryd ar sawl achlysur. Gwrthwynebodd yr Unol Daleithiau a'r Deyrnas Unedig weithgarwch yr Almaen a arweiniodd at wrthdaro ym mhorthladd Apia yn 1887.[6]

Ym 1899, ar ôl Ail Ryfel Cartref Samoa, roedd y brodorion eisoes wedi ildio pob gobaith o hunanreolaeth a rhannwyd ynysoedd Samoaidd gan y tri phwer dan sylw. Rhoddodd Confensiwn Tridarn Samoa reolaeth dros yr ynysoedd i'r gorllewin o hydred gorllewinol meridian 171° i'r Almaen, ynysoedd dwyreiniol i'r Unol Daleithiau (Samoa Americanaidd heddiw), a digolledwyd y Deyrnas Unedig â thiriogaethau eraill yn Oceania ac Affrica Gorllewinol.[1]

Datblygiad economaidd[golygu | golygu cod]

Harbwr Saluafata ( Rudolf Hellgrewe , 1908), tua. 10 milltir i'r dwyrain o Apia.]] Yn ystod cyfnod trefedigaethol yr Almaen ffurfiwyd cwmnïau newydd i ehangu gweithgareddau amaethyddol yn fawr a chrëwyd planhigfeydd helaeth o eva, cnau coco, coco a rwber, a oedd yn ei dro yn cynyddu refeniw treth ar gyfer gwaith cyhoeddus a ysgogodd twf economaidd ymhellach; "...yn anad dim, cyfnod rheolaeth yr Almaen oedd y mwyaf blaengar, yn economaidd, y mae'r wlad erioed wedi'i brofi."[7] Cynhaliodd JC Godeffroy, fel pennaeth planhigfa a chwmni masnachu yn Samoa, gyfathrebu rhwng y gwahanol israniadau a changhennau ohono'i hun a chanolfan gweithrediadau yn Hamburg gyda'i fflyd o longau ei hun.[8] Gan nad oedd gwaddol diwylliannol Samoa yn cynnwys "llafur wedi'i indentured", rhoddwyd ar waith mewnforio gweithwyr Tsieineaidd (coolies) (ac, i raddau llai, Melanesiaid o Gini Newydd Almaenig yn gweithio i DHPG),[9] ac " ...erbyn 1914 dros 2,000 Roedd Tsieineaid yn y wladfa, gan ddarparu gweithlu effeithiol ar gyfer y planhigfeydd [Almaeneg]."[10] y "... para 1914 más de 2 000 chinos estaban en la colonia, proporcionando una fuerza laboral efectiva para las plantaciones [alemanas]".[11]

Y cwmnïau amaethyddol mwyaf yn Samoa oedd:

JC Godeffroy & Son (a ailenwyd yn Deutsche Handels und Plantagen :Gesellschaft neu DHPG)
Deutsche Samoa Gesellschaft
Safata-Samoa-Gesellschaft
Samoa Kautschuk Kompagnie

Gweinyddiaeth drefedigaethol[golygu | golygu cod]

Codi baner yr Almaen yn Samoa ar Ddydd Gŵyl Dewi 1900 (montage ffotograffig gyda'r llythyren amddiffyniad imperialaidd yn y cefndir)
Ffotograff o Lywodraethwr Almaenig Samoa, Wilhelm Solf, yn Apia (1910)

Parhaodd cyfnod trefedigaethol yr Almaen 14 mlynedd a dechreuodd yn swyddogol gyda chodi baner yr Almaen Ymerodrol ar 1 Mawrth 1900. Daeth Wilhelm Solf yn llywodraethwr cyntaf. Yn ei chysylltiadau gwleidyddol â phobl Samoa, dangosodd y llywodraeth Solf rinweddau tebyg o ddeallusrwydd a gofal, ag y gwnaeth yn y byd economaidd.[12] Ef Gyda llawer o fedrusrwydd, impiodd sefydliadau Samoaidd ar y system lywodraethol drefedigaethol newydd gan dderbyn arferion lleol.[13] Dysgodd Solf ei hun lawer o’r arferion a’r defodau sy’n bwysig i’r bobl Samoaidd, gan gadw at arferion diwylliannol sy’n cynnwys bwyta cafa yn seremonïol..[14] Arweiniodd ymdrechion egniol gan weinyddwyr trefedigaethol yr Almaen at sefydlu’r system ysgolion cyhoeddus gyntaf, adeiladwyd ysbyty, ei hyfforddi a’i ehangu yn ôl yr angen, a hyfforddwyd merched Samoaidd fel nyrsys.

Fodd bynnag, pan aeth matai (pennaeth) Samoaidd anghytuno dros derfynau ei oddefgarwch sylweddol, ymyrrodd Solf yn bendant, gan ddweud "...dim ond un llywodraeth oedd yn Samoa", a dyna ef.[15] "Daeth llywodraeth yr Almaen â heddwch a threfn am y tro cyntaf... Daeth awdurdod, ym mherson y llywodraethwr, yn dad, yn gyfiawn ac yn absoliwt. Roedd Berlin ymhell i ffwrdd; nid oedd cebl na radio."[16]

O'r holl feddiannau trefedigaethol o'r pwerau Ewropeaidd yn y Môr Tawel, roedd gan Samoa yr Almaen y mwyaf o ffyrdd o bell ffordd.[17] Roedd yr holl ffyrdd hyd at 1942 wedi'u hadeiladu o dan gyfarwyddyd yr Almaenwyr. Nid oedd angen grantiau imperial o drysorfa Berlin, a oedd wedi nodi wyth mlynedd gyntaf rheolaeth yr Almaen, ar ôl 1908; Roedd Samoa wedi dod yn wladfa hunangynhaliol.[18] Gadawodd Wilhelm Solf Samoa yn 1910 i'w benodi'n Ysgrifennydd Trefedigaethol yn Berlin; olynwyd ef yn rhaglaw gan Erich Schultz, cyn brif farnwr y warchodaeth. Adeiladodd yr Almaenwyr reilffordd Telefunken o Apiato Mount Vaea i gario deunyddiau adeiladu ar gyfer mast 120m o uchder eu gorsaf ddiwifr Telefunken, a agorodd fel y trefnwyd ar 1 Awst 1914, ychydig ddyddiau ar ôl dechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf.

Galwedigaeth Brydeinig[golygu | golygu cod]

Ar wahân i heddlu brodorol Samoa, nid oedd gan yr Almaen unrhyw luoedd arfog wedi'u lleoli ar yr ynysoedd. Mae'r cwch gwn bach SMS Geier a'r llong arolwg Planet eu neilltuo i'r hyn a elwir yn "Gorsaf Awstralia" (sy'n cwmpasu holl amddiffynfeydd Môr De'r Almaen, nid y Dominiwn Prydeinig Awstralia), ond ni chyrhaeddodd y Geier Samoa.[19]

Ar gais y Deyrnas Unedig goresgynwyd y wladfa heb wrthwynebiad ar fore 29 Awst 1914 gan filwyr Byddin Alldeithiol Seland Newydd. Daeth yr Is-Lyngesydd Cownt Maximilian von Spee o Sgwadron Dwyrain Asia yr Almaen i wybod am yr alwedigaeth ac aeth ymlaen i Samoa gyda'r mordeithwyr arfog SMS Scharnhorst a SMS Gneisenau, a gyrhaeddodd Apia ar 14 Medi 1914. Fodd bynnag, penderfynodd mai mantais dros dro yn unig fyddai glaniad mewn môr a ddelid gan y Cynghreiriaid ac ymadawodd y ddau fordaith.<cyf>Fe wnaeth y llongau ddelio peth difrod ar Papeete, Tahiti ac yna ymuno â'r sgwadron ar y ffordd i Dde America.</ref> Roedd Samoa yn wladfa Almaenig hyd 1920, yna rheolodd yr ynysoedd hyd annibyniaeth yn 1962 fel mandad Dosbarth C Cynghrair y Cenhedloedd[20] gan Seland Newydd ac yna fel ymddiriedolwr y Cenhedloedd Unedig ar ôl 1946.

Symbolau wedi'u cynllunio ar gyfer Samoa Almaenig[golygu | golygu cod]

Ym 1914 gwnaed cyfres o ddrafftiau ar gyfer cynnig baneri ac arfbeisiau ar gyfer y trefedigaethau Almaenig. Fodd bynnag, dechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf cyn i'r cynlluniau gael eu cwblhau a'u rhoi ar waith. Yn dilyn gorchfygiad yn y rhyfel, collodd yr Almaen ei holl gytrefi ac felly ni roddwyd y symbolau ar waith.

  • Baner arfaethedig
    Baner arfaethedig
  • Arfbais arfaethedig
    Arfbais arfaethedig

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ 1.0 1.1 Ryden, George Herbert. The Foreign Policy of the United States in Relation to Samoa. Nueva York: Octagon Books, 1975. (Adargraffwyd trwy drefniant arbennig gyda Yale University Press. Wedi'i bostio'n wreiddiol ymlaen New Haven: Yale University Press, 1928), p. 574; the Tripartite Convention (United States, Germany, Great Britain) was signed at Washington on 2 December 1899 with ratifications exchanged on 16 February 1900
  2. ↑ Codwyd baneri ym Mulinu'u ar 1 Mawrth 1900.
  3. ↑ Masterman, Sylvia (1934). "The Origins of International Rivalry in Samoa: 1845–1884, Chapter ii. The Godeffroy Firm". t. 63. Cyrchwyd 15 Ebrill 2013. Unknown parameter |editorial= ignored (|publisher= suggested) (help)
  4. ↑ Suamalie N.T. Iosefa; Doug Munro; Niko Besnier (1991). Tala O Niuoku, Te: the German Plantation on Nukulaelae Atoll 1865-1890. ISBN 9820200733. Unknown parameter |editorial= ignored (|publisher= suggested) (help)
  5. ↑ Laracy, Hugh, gol. (1983). Tuvalu: A History. Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific and Government of Tuvalu. tt. 196–197. Unknown parameter |heading= ignored (help)
  6. ↑ Stevenson, Robert Louis (1892). A Footnote to History: Eight Years of Trouble in Samoa. BiblioBazaar. ISBN 1-4264-0754-8.
  7. ↑ Davidson, Samoa mo Samoa, p. 82
  8. ↑ Washausen, Hamburg und die Kolonialpolitik des Deutschen Reiches, p. 56
  9. ↑ Spoehr, White Falcon, p. 40-42
  10. ↑ Spoehr, White Falcon, p. 40-42
  11. ↑ Davidson, p. 77
  12. ↑ Davidson, p. 78
  13. ↑ Lewthwaite, en Western Samoa, p. 130
  14. ↑ Rowe, Newton A (1930). Samoa Under the Sailing Gods. Putnam. t. 11. Cyrchwyd 25 Chwefror 2010. Unknown parameter |obra= ignored (|work= suggested) (help)
  15. ↑ Lewthwaite, p. 148
  16. ↑ McKay, Samoana, p. 18
  17. ↑ Lewthwaite, p. 153
  18. ↑ Schultz-Naumann, Unter Kaisers Flagge, p. 163, yr unig warchodaeth Almaenig arall yn y categori hwn oedd Togoland Almaenig'
  19. ↑ Ar ddechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd y cwch gwn yn cael ei gludo o Dwyrain yr Almaen o Affrica i Gini Newydd Almaeneg a daeth ar draws y mordaith ysgafn SMS Emden' '. I ddechrau arhosodd Geier yn ei orsaf yn Ynysoedd Caroline yr Almaen, ond nid oedd y llong 20 oed o unrhyw werth milwrol fel ymladdwr llyngesol ac roedd yn brin o lo a storfeydd. Aeth yn ei flaen yn Hydref 1914 i Honolulu yn nhiriogaeth Hawaii yn yr Unol Daleithiau. Gyda mynediad yr Unol Daleithiau i'r rhyfel ym mis Ebrill 1917, atafaelwyd Geier, ei hailenwi'n USS yn Schurz a'i weithredu gan Lynges yr Unol Daleithiau tan 1918, pan suddodd ar ôl gwrthdrawiad ddamweiniol oddi ar arfordir Gogledd Carolina[1] Nodyn:Wayback
  20. ↑ Dyddiad cadarnhad Cynghrair y Cenhedloedd oedd Ionawr 10, 1920; cynlluniwyd mandadau dosbarth C ar gyfer poblogaethau a ystyrir yn analluog i hunanlywodraeth.

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Samoa_Almaenig&oldid=12375216"