Môr Caspia
 | |
| Euskal Herria | |
| Math | Gwlad |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Kassites  |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Ardal Môr Canoldir |
| Gwlad | Iran, Rwsia, Casachstan, Aserbaijan, Tyrcmenistan |
| Arwynebedd | 386,400 km² |
| Uwch y môr | −28 metr |
| Cyfesurynnau | 42°N 50.5°E |
| Dalgylch | 3,500,000 cilometr sgwâr |
| Hyd | 1,200 cilometr |
 | |
 | |
Môr bychan neu lyn enfawr, wedi ei amgylchynu gan dir, yw Môr Caspia (Perseg: دریای خزر Daryā-ye Khazar, Rwseg: Каспийское море). Saif mewn basn caeedig, hynny yw heb allanfa (neu 'fala') i'r dwr lifo ohono. Mae'n gorwedd rhwng Ewrop ac Asia; i'r dwyrain o'r Cawcasws, i'r gorllewin o stepdir llydan Canolbarth Asia, i'r de o wastadeddau ffrwythlon De Rwsia yn Nwyrain Ewrop, ac i'r gogledd o Lwyfandir mynyddig Iran yng De-orllewin Asia. Mewn geiriau eraill, ceir pum gwlad o'i amgylch: Rwsia, Casachstan, Tyrcmenistan, Iran ac Aserbaijan. Dyma'r corff mwyaf yn y byd o ddŵr mewndirol, ond ceir gwahaniaeth barn ynghylch a ddylid ei ystyried yn llyn mwya'r byd neu'n fôr: er gwaetha'r enw, caiff Môr Caspia fel arfer ei gategoreiddio fel llyn.
Mae ganddo arwynebedd o 386,400 cilometr sgwâr (ac eithrio'r morlyn hallt iawn o Garabogazköl), cyfaint o 78,700 cilometr ciwbig, a halltedd o oddeutu 1.2% (12 g / l), tua thraean halltedd dŵr y môr ar gyfartaledd.[1] Mae hyd y môr yn ymestyn bron i 1,200 cilomedr (750 milltir) o'r gogledd i'r de, gyda lled cyfartalog o 320 km (200 milltir).
Y prif afonydd sy'n llifo iddo yw afon Folga, afon Ural, afon Terek ac afon Koera. Nid oes afon yn llifo allan ohono, felly mae'r dŵr yn hallt. Yn 2004, roedd lefel y dŵr 28 metr (92 troedfedd) yn is na lefel y môr. Mae lefel y dŵr ym Môr Caspia ei hun wedi gostwng yn sylweddol yn y degawdau diwethaf, oherwydd cynnydd yn yr anweddiad, lleihad yn y glawogydd ac effaith adeiladu argaeau i gymryd dŵr o afon Folga. Dechreuodd y cylch olaf o lefel y môr gyda chwymp o 3m (10 tr) rhwng 1929 a 1977, ac yna godiad o 3m (10 tr) rhwng 1977 a 1995. Ers hynny mae osgiliadau llai wedi digwydd.[2] Amcangyfrifwyd mewn astudiaeth gan Academi Gwyddorau Azerbaijan fod lefel y môr yn gostwng mwy na chwe centimetr y flwyddyn oherwydd anweddiad cynyddol oherwydd y codiad mewn tymheredd a achosir gan newid hinsawdd.[3]
Ei brif fewnlif o ddŵr croyw yw afon hiraf Ewrop, sef y Volga, sy'n dod i mewn i'r llyn yn y pen gogleddol, bas. Mae dau fasn dwfn yn ffurfio ei barthau canolog a deheuol, sy'n arwain at wahaniaethau llorweddol mewn tymheredd, halltedd ac ecoleg. Mae gwely'r môr yn y de yn cyrraedd 1,023 m (3,356 tr - tua maint yr Wyddfa) o dan lefel y môr, sef yr ail isaf ar y Ddaear ar ôl Llyn Baikal (−1,180 m neu −3,870 tr). Cofnododd trigolion hynafol ei arfordir fod Môr Caspia fel cefnfor, yn ôl pob tebyg oherwydd ei halltrwydd a'i faint enfawr.
Mae Môr Caspia yn gartref i ystod eang o rywogaethau ac efallai ei fod yn fwyaf adnabyddus am ei ddiwydiannau cafiâr ac olew. Niweidiwyd ecoleg y llyn hwn gan lygredd o'r diwydiant olew hyn, ac i raddau llai, gan argaeau ar yr afonydd.
Geirdarddiad
[golygu | golygu cod]Mae'r enw 'Caspian' yn debygol iawn o darddu o enw ar y Caspi, pobl hynafol a oedd yn byw i'r de-orllewin o'r môr yn Transcaucasia. Ysgrifennodd Strabo (a fu farw tua 24 OC) mai "i wlad yr Albaniaid (Cawcasws Albania, nid gwlad Albania) y perthyn y diriogaeth o'r enw "Caspiane", a enwyd ar ôl y llwyth Caspia, fel yr oedd y môr hefyd; ond mae'r llwyth bellach wedi diflannu".[4]
Ymhlith Groegiaid a Phersiaid mewn hynafiaeth glasurol hwn oedd "Cefnfor Hyrcania".[5]
Mae grwpiau ethnig Twrcaidd fel yr Azerbaijanis a Turkmeniaid yn cyfeirio ato gan ddefnyddio'r enw Khazar / Hazar:
yn Nhwrcmen: Hazar deňizi yn Aserbaijaneg: Xəzər dənizi mewn Tyrceg modern: Hazar denizi.
Yn y rhain i gyd, mae'r ail air yn golygu "môr", ac mae'r gair cyntaf yn cyfeirio at y Khazars[6] hanesyddol a oedd ag ymerodraeth fawr wedi'i lleoli i'r gogledd o Fôr Caspia rhwng y 7g a'r 10g.
Daearyddiaeth
[golygu | golygu cod]
Rhennir y Caspian yn dri rhanbarth ffisegol gwahanol: y Caspian Gogleddol, Canol a Deheuol.[7] Y ffin Gogledd-Ganol yw "Trothwy Mangyshlak", sy'n rhedeg trwy Ynys Chechen a Cape Tiub-Karagan. Y ffin Ganol-Ddeheuol yw Trothwy Apsheron, silff o darddiad tectonig rhwng cyfandir Ewrasia a gweddillion cefnforol, sy'n rhedeg trwy Ynys Zhiloi a Cape Kuuli.[8][9] Bae Garabogazköl yw cilfach ddwyreiniol halwynog y Caspia, sy'n rhan o Turkmenistan ac ar brydiau bu'n llyn ynddo'i hun oherwydd yr isthmws sy'n ei dorri i ffwrdd o'r Caspia.
Mae'r gwahaniaethau rhwng y tair rhan yn ddramatig. Mae'r Caspian Gogleddol yn cynnwys y silff Caspia yn unig, ac mae'n fas iawn, gyda llai nag 1% o gyfanswm cyfaint y dŵr a dyfnder cyfartalog o ddim ond 5–6 metr (16-20 tr). Mae'r môr yn amlwg yn dyfnhau tuag at y Caspian Canol, lle mae'r dyfnder ar gyfartaledd yn 190 metr (620 tr).[10] Y Caspian Deheuol yw'r dyfnaf, gyda dyfnderoedd cefnforol o dros 1,000 metr (3,300 tr), yn sylweddol uwch na dyfnder moroedd rhanbarthol eraill, megis Gwlff Persia. Mae'r Caspian Canol a De yn cyfrif am 33% a 66% o gyfanswm cyfaint y dŵr.[9] Mae rhan ogleddol Môr Caspia fel arfer yn rhewi yn y gaeaf, ac yn y gaeafau oeraf mae iâ yn ffurfio yn y de hefyd.[7] The northern portion of the Caspian Sea typically freezes in the winter, and in the coldest winters ice forms in the south as well.[11]
Mae gan Fôr Caspia nifer o ynysoedd drwyddi draw, pob un ohonynt ger yr arfordiroedd; dim yn rhannau dyfnach y môr. Ogurja Ada yw'r ynys fwyaf, sy'n 37 km (23 milltir) o hyd, gyda gazelles yn crwydro'n rhydd arni. Yng Ngogledd Caspia, mae mwyafrif yr ynysoedd yn fach ac yn anghyfannedd, fel Archipelago Tyuleniy, sy'n warchodfa adar pwysig. Mae gan rai o'r ynysoedd aneddiadau dynol.
Ffurfiad
[golygu | golygu cod]Fel y Môr Du, yr hyn sy'n weddill o'r Môr Paratethys hynafol yw'r Môr Caspia heddiw. Basalt cefnforol safonol yw gwely'r môr, ac nid gwenithfaen cyfandirol. Daeth fewndirol (landlocked) tua 5.5 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP) oherwydd codiad tectonig a chwymp yn lefel y môr. Yn ystod cyfnodau hinsoddol cynnes a sych, bu bron iddo sychu. Mae gwelyau anweddiad tebyg yn sail i Fôr y Canoldir. Oherwydd y mewnlif presennol o ddŵr croyw yn y gogledd, mae dŵr Môr Caspia bron yn ffres yn y gogledd, gan fynd yn fwy hallt tua'r de. Mae'n fwyaf halwynog ar lan Iran, lle nad yw basn y dalgylch yn cyfrannu fawr o lif croyw.
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "Caspian Sea – Background". Caspian Environment Programme. 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Gorffennaf 2013. Cyrchwyd 11 Medi 2012.
- ↑ "Welcome to the Caspian Sea Level Project Site". Caspage.citg.tudelft.nl. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-07-24. Cyrchwyd 2010-05-17.
- ↑ "Caviar pool drains dry as Caspian Sea slides towards catastrophe". The Nation. Bangkok. Agence France-Presse. 2019-04-18. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-04-17. Cyrchwyd 2019-04-18.
- ↑ Iran (5th ed., 2008), gan Andrew Burke a Mark Elliott, tud. 28 Archifwyd 2011-06-07 yn y Peiriant Wayback, Lonely Planet Publications, ISBN 978-1-74104-293-1
- ↑ Hyrcania Archifwyd 2011-06-04 yn y Peiriant Wayback. www.livius.org. Retrieved 2012-05-20.
- ↑ Brook, Kevin (2018). The Jews of Khazaria (arg. 3rd). Rowman & Littlefield Publishers. t. 141.
- ↑ 7.0 7.1 Hooshang Amirahmadi (2000). The Caspian Region at a Crossroad: Challenges of a New Frontier of Energy and Development. Palgrave Macmillan. tt. 112–. ISBN 978-0-312-22351-9. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 Mai 2013. Cyrchwyd 20 Mai 2012.
- ↑ Khain V.E. Gadjiev A.N. Kengerli T.N. (2007). "Tectonic origin of the Apsheron Threshold in the Caspian Sea". Doklady Earth Sciences 414 (1): 552–556. Bibcode 2007DokES.414..552K. doi:10.1134/S1028334X07040149.
- ↑ 9.0 9.1 Henri J. Dumont; Tamara A. Shiganova; Ulrich Niermann (2004). Aquatic Invasions in the Black, Caspian, and Mediterranean Seas. Springer. ISBN 978-1-4020-1869-5. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 Mai 2013. Cyrchwyd 20 Mai 2012.
- ↑ A. G. Kostianoi and A. Kosarev (2005). The Caspian Sea Environment. Birkhäuser. ISBN 978-3-540-28281-5. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 Mai 2013. Cyrchwyd 20 Mai 2012.
- ↑ "News Azerbaijan". ann.az. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Mai 2013. Cyrchwyd 9 Hydref 2015.