Halogi'r pridd
 Halogiad pridd a achoswyd gan danciau storio tanddaearol yn cynnwys tar. | |
| Math | llygredd  |
|---|---|
| Lleoliad | pridd |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae halogiad pridd, llygredd pridd, neu lygredd tir, sy'n rhan o ddiraddio tir, yn cael ei achosi gan ddyn neu newid arall yn amgylchedd naturiol y pridd. Fel arfer caiff ei achosi gan weithgarwch diwydiannol, cemegau amaethyddol neu waredu gwastraff mewn modd amhriodol. Y cemegau mwyaf cyffredin dan sylw yw hydrocarbonau petrolewm, hydrocarbonau aromatig polyniwclear (fel naffthalene a benzo(a)pyren ), toddyddion, plaladdwyr, plwm, a metelau trwm eraill.
Mae halogiad (neu 'lygredd') yn cydberthyn i dwf diwydiant a dwyster y sylwedd cemegol. Gall halogiad pridd olygu risg i iechyd, o gysylltiad uniongyrchol â’r pridd halogedig, anwedd o’r halogion, neu halogiad eilaidd mewn cyflenwadau dŵr o fewn y pridd ac o dan y pridd.[1] Mae mapio safleoedd pridd wedi'i halogi a'r gwaith glanhau dilynol yn dasgau sy'n cymryd llawer o amser ac yn ddrud, ac mae angen arbenigedd mewn daeareg, hydroleg, cemeg, modelu cyfrifiadurol, a GIS mewn Halogiad Amgylcheddol, yn ogystal â dealltwriaeth o hanes cemeg ddiwydiannol.[2]
Yng Ngogledd America a Gorllewin Ewrop mae arolygu cyson yn golygu fod maint y broblem yn wybyddus, gyda llawer o wledydd yn yr ardaloedd hyn â fframwaith cyfreithiol i nodi ac ymdrin â'r broblem amgylcheddol hon. Ar y llaw arall, mae gwledydd sy'n datblygu'n tueddu i gael eu rheoleiddio'n llai caeth.
Achosion[golygu | golygu cod]
Gall llygredd pridd gael ei achosi gan y canlynol (rhestr anghyflawn) :
- Microblastigau
- Gollyngiadau olew
- Mwyngloddio a gweithgareddau gan ddiwydiannau trwm eraill
- Gollyngiadau damweiniol
- Tanciau storio tanddaearol yn gollwng (gan gynnwys pibellau a ddefnyddir i drawsyrru'r cynnwys)
- Glaw asid
- Ffermio dwys
- Agrocemegolion, fel plaladdwyr, chwynladdwyr a gwrteithiau
- Petrocemegion
- Damweiniau diwydiannol
- Malurion ffordd
- Gweithgareddau adeiladu
- Paent allanol sy'n seiliedig ar blwm
- Draenio dŵr wyneb halogedig i'r pridd
- bwledi, cyfryngau cemegol, ac asiantau rhyfel eraill
- Gwaredu gwastraff
- Dympio olew a thanwydd
- Gwastraff niwclear
- Gollwng gwastraff diwydiannol yn uniongyrchol i'r pridd
- Gollwng carthion
- Tirlenwi a dympio anghyfreithlon
- Lludw glo
- Gwastraff electronig
- Creigiau sy'n cynnwys llawer iawn o elfennau gwenwynig
- Halogiad trwy gryfhau llygryddion aer trwy losgi deunyddiau crai, ffosil.
Y cemegau mwyaf cyffredin yw hydrocarbonau petrolewm, toddyddion, plaladdwyr, plwm, a metelau trwm eraill.
Roedd dyddodiad hanesyddol o ludw glo a ddefnyddiwyd ar gyfer gwresogi tai a gwresogi masnachol a diwydiannol, yn ogystal ag ar gyfer prosesau diwydiannol fel mwyndoddi, yn ffynhonnell halogi gyffredin mewn ardaloedd a oedd yn ddiwydiannol cyn tua 1960. Mae glo yn crynhoi plwm a sinc yn naturiol wrth ei ffurfio, yn ogystal â metelau trwm eraill. Pan gaiff y glo ei losgi, mae'r rhan fwyaf o'r metelau hyn yn crynhoi yn y lludw (y prif eithriad yw arian byw). Gall lludw glo a slag gynnwys digon o blwm i fod yn "wastraff peryglus nodweddiadol", a ddiffinnir yn yr Unol Daleithiau fel un sy'n cynnwys mwy na 5 mg/L o blwm y gellir ei dynnu gan ddefnyddio'r weithdrefn TCLP. Yn ogystal â phlwm, mae lludw glo fel arfer yn cynnwys crynodiadau amrywiol ond arwyddocaol o hydrocarbonau aromatig aml-niwclear (PAHs; e.e., benso(a)anthrasen, benso(b)fflworanthen, benso(k)fflworanthen, benso(a)pyren, indeno(cd)pyren, phenanthren, anthracen, ac eraill). Mae’r PAHs hyn yn garsinogenau dynol hysbys ac mae’r crynodiadau derbyniol ohonynt mewn pridd fel arfer tua 1 mg/kg. Gellir adnabod lludw glo a slag trwy bresenoldeb grawn nad yw'n wyn mewn pridd, pridd llwyd heterogenaidd, neu (slag glo) byrlymog, pothellog maint dwrn.
Mae llaid o garthion wedi'i drin, a adwaenir yn y diwydiant fel biosolidau, bellach yn cael ei alw'n "wrtaith" ond mae hyn yn ddadleuol. Gan ei fod yn sgil-gynnyrch trin carthion, fel arfer mae'n cynnwys mwy o halogion fel organebau, plaladdwyr a metelau trwm na phridd arall.
Yn yr Undeb Ewropeaidd, mae'r Gyfarwyddeb Trin Dŵr Gwastraff Trefol yn caniatáu i slwtsh carthion gael ei chwistrellu ar dir. Mae gan hwn briodweddau amaethyddol da oherwydd y cynnwys nitrogen a ffosffad uchel. Ym 1990/1991, chwistrellwyd 13% o bwysau hylifol ar 0.13% o'r tir; fodd bynnag, disgwylir i hyn godi.[3]
Plaladdwyr a chwynladdwyr[golygu | golygu cod]
Mae plaladdwr yn sylwedd a ddefnyddir i ladd pla. Gall plaladdwr fod yn sylwedd cemegol, cyfrwng biolegol (fel firws neu facteria), gwrthficrobaidd, yn ddiheintydd neu ddyfais a ddefnyddir yn erbyn unrhyw bla. Mae plâu yn cynnwys pryfed, pathogenau planhigion, chwyn, molysgiaid, adar, mamaliaid, pysgod, nematodau (llyngyr) a microbau sy'n cystadlu â bodau dynol am fwyd, yn dinistrio eiddo, yn lledaenu neu'n fector ar gyfer afiechyd neu'n achosi niwsans. Er bod manteision i'r defnydd o blaladdwyr, mae anfanteision hefyd, megis gwenwyndra posibl i bobl ac organebau eraill.[4][5]
Defnyddir chwynladdwyr i ladd chwyn, yn enwedig ar balmentydd a rheilffyrdd. Maent yn debyg i auxins ac mae'r rhan fwyaf yn fioddiraddadwy gan facteria pridd. Fodd bynnag, mae gan un grŵp sy'n deillio o drinitrotoluene (2:4 D a 2:4:5 T) y deuocsin amhur sy'n wenwynig iawn ac yn achosi marwolaeth hyd yn oed mewn crynodiadau isel. Chwynladdwr arall yw Paraquat sy'n gemegolyn gwenwynig iawn ond mae'n diraddio'n gyflym mewn pridd oherwydd gweithrediad bacteria ac nid yw'n lladd ffawna'r pridd.[6]
Defnyddir pryfleiddiaid i gael gwared ar bla sy'n niweidio cnydau ar ffermydd. Mae'r pryfed yn difrodi nid yn unig gnydau byw ond hefyd y rhai sydd wedi'u storio ac yn y trofannau cyfrifir bod traean o'r holl gynhyrchiant yn cael ei golli wrth storio bwyd. Fel gyda ffwngladdiadau (fungicides), roedd y pryfleiddiaid cyntaf a ddefnyddiwyd yn y 19g yn anorganig ee Paris Green a chyfansoddion eraill o arsenig. Mae nicotin hefyd wedi cael ei ddefnyddio ers 1690.[7]
Asiantau rhyfel[golygu | golygu cod]
Gall gwaredu arfau rhyfel, a diffyg gofal wrth gynhyrchu arfau rhyfel a achosir gan y brys o'u cynhyrchu, halogi pridd am gyfnodau estynedig. Nid oes llawer o dystiolaeth am y math hwn o lygr, yn bennaf oherwydd cyfyngiadau a osodwyd gan lywodraethau llawer o wledydd ar gyhoeddi deunydd yn ymwneud â rhyfel. Fodd bynnag, mae nwy mwstard a storiwyd yn ystod yr Ail Ryfel Byd yn parhau i halogi rhai safleoedd ers 50 mlynedd[8] ac fe wnaeth profion defnyddio Anthracs fel arf biolegol posibl halogi ynys gyfan Gruinard.[9]
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ Risk Assessment Guidance for Superfund, Human Health Evaluation Manual, Office of Emergency and Remedial Response, U.S. Environmental Protection Agency, Washington D.C. 20450
- ↑ George, Rebecca; Joy, Varsha; S, Aiswarya; Jacob, Priya A. "Treatment Methods for Contaminated Soils – Translating Science into Practice" (PDF). International Journal of Education and Applied Research. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2021-11-04. Cyrchwyd February 19, 2016.
- ↑ Olawoyin, Richard; Oyewole, Samuel A.; Grayson, Robert L. (2012). "Potential risk effect from elevated levels of soil heavy metals on human health in the Niger delta". Ecotoxicology and Environmental Safety 85: 120–130. doi:10.1016/j.ecoenv.2012.08.004. PMID 22921257.
- ↑ "Pesticides: MedlinePlus Medical Encyclopedia". medlineplus.gov (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-04-01.
- ↑ "Pesticides".
- ↑ "Paraquat poisoning: MedlinePlus Medical Encyclopedia". medlineplus.gov (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-04-01.
- ↑ Tomizawa, Motohiro (2005). "Neonicotinoid insecticide toxicology: mechanisms of selective action". Annual Reviews 45: 247–268. doi:10.1146/annurev.pharmtox.45.120403.095930. PMID 15822177. https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.pharmtox.45.120403.095930?url_ver=Z39.88-2003&rfr_id=ori%3Arid%3Acrossref.org&rfr_dat=cr_pub++0pubmed.
- ↑ – Six Mustard gas sites uncovered – The Independent
- ↑ Britain's Anthrax Island – BBC