Neidio i'r cynnwys

Ffiniau planedol

Oddi ar Wicipedia
Ffiniau planedol
Enghraifft o'r canlynolcysyniad Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae ffiniau planedol yn fframwaith i ddisgrifio hyd a lled effeithiau gweithgareddau dynol ar system y Ddaear (y System Ddaear), a'u terfynau. Y tu hwnt i'r terfynau hyn, efallai na fydd yr amgylchedd yn gallu hunan-reoleiddio mwyach. Golyga hyn y byddai system y Ddaear yn gadael y cyfnod o sefydlogrwydd yr Holosen, pan ddatblygodd cymdeithas ddynol.[1][2] Mae croesi ffin planedol mewn perygl o newid amgylcheddol sydyn. Mae'r fframwaith yn seiliedig ar y dystiolaeth wyddonol bod pobol, yn enwedig rhai cymdeithasau diwydiannol ers y Chwyldro Diwydiannol, wedi dod yn brif yrrwr newid amgylcheddol byd-eang. Yn ôl y fframwaith, “gall mynd dros un neu fwy o ffiniau planedol fod yn niweidiol neu'n drychinebus oherwydd y risg o groesi trothwyon a fydd yn sbarduno newid amgylcheddol sydyn, o fewn systemau a hynny o raddfa gyfandirol i raddfa blanedol.”[1]

Mae cymdeithasau dynol wedi gallu ffynnu o dan amodau hinsawdd ac ecoleg cymharol sefydlog yr Holosen. I'r graddau nad yw'r ffiniau prosesau system Ddaear hyn wedi'u croesi, wedi'u parchu, maent yn nodi'r "parth diogel" ar gyfer cymdeithasau dynol ar y blaned.[2] Daeth y cysyniad yn ddylanwadol yn y gymuned ryngwladol (ee Cynhadledd y Cenhedloedd Unedig ar Ddatblygu Cynaliadwy), gan gynnwys llywodraethau ar bob lefel, sefydliadau rhyngwladol, cymdeithas sifil a'r gymuned wyddonol.[3] Mae'r fframwaith yn cynnwys naw proses o newid byd-eang. Yn 2009, yn ôl Rockström ac eraill, croeswyd tair ffin eisoes (colli bioamrywiaeth, newid hinsawdd a chylchred nitrogen), tra bod eraill mewn perygl ac ar fin cael eu croesi.[4]

Yn 2015, cyhoeddodd nifer o'r gwyddonwyr yn y grŵp gwreiddiol ddiweddariad, gan ddod â chyd-awduron newydd a dadansoddiadau newydd yn seiliedig ar fodel i mewn. Yn ôl y diweddariad hwn, croeswyd pedwar o'r ffiniau: newid hinsawdd, colli cyfanrwydd biosffer, newid system tir, a newid cylchoedd biogeocemegol (ffosfforws a nitrogen).[5] Mae gwyddonwyr hefyd wedi newid enw'r ffin " Colli bioamrywiaeth " i "Newid yng nghywirdeb biosffer" (gwreiddiol: "Change in biosphere integrity") i bwysleisio pwysigrwydd nid yn unig nifer y rhywogaethau ond hefyd gweithrediad y biosffer yn ei gyfanrwydd i sefydlogi system y Ddaear. Yn yr un modd, ailenwyd y ffin "llygredd cemegol" yn "Cyflwyno endidau newydd", gan ehangu'r cwmpas i ystyried gwahanol fathau o ddeunyddiau a gynhyrchir gan bobl sy'n amharu ar brosesau system y Ddaear.

Yn 2022, yn seiliedig ar y llenyddiaeth sydd ar gael, daethpwyd i'r casgliad mai cyflwyno endidau newydd oedd y 5ed ffin blanedol.[6]

Trosolwg o'r fframwaith a'r egwyddorion

[golygu | golygu cod]

Syniad sylfaenol y fframwaith Ffiniau Planedol yw bod cynnal gwytnwch system y Ddaear a arsylwyd yn yr Holosen yn holl bwysig os yw dynolryw am ddatblygu'n gymdeithasol ac yn economaidd dros y tymor hir.[7] Mae'r fframwaith Ffiniau Planedol yn cyfrannu at ddealltwriaeth o gynaliadwyedd byd-eang oherwydd ei fod yn tynnu sylw at raddfa'r blaned ac amserlen hir.[5] Disgrifiodd y fframwaith naw "system cynnal bywyd planedol" sy'n hanfodol ar gyfer cynnal "cyflwr Holosen dymunol", a cheisiodd feintioli i ba raddau yr oedd saith o'r systemau hyn wedi'u gwthio eisoes dros y ffin.[4] Diffiniwyd y ffiniau iddiffinio "man diogel ar gyfer datblygiad dynol", a oedd yn welliant ar yr hen ddulliau o geisio lleihau effeithiau dynol ar y blaned.[7]

Awduron

[golygu | golygu cod]

Yn 2009 awduron y fframwaith hwn oedd grŵp o wyddonwyr System Ddaear a gwyddonwyr amgylcheddol dan arweiniad Johan Rockström o Ganolfan Gwydnwch Stockholm a Will Steffen o Brifysgol Genedlaethol Awstralia. Buont yn cydweithio â 26 o academyddion blaenllaw, gan gynnwys yr enillydd gwobr Nobel Paul Crutzen, gwyddonydd hinsawdd Sefydliad Goddard ar gyfer Astudiaethau Gofod James Hansen, eigionegydd Katherine Richardson, y daearyddwr Diana Liverman a phrif ymgynghorydd hinsawdd Canghellor yr Almaen, Hans Joachim Schellnhuber.

Ffiniau newydd neu ehangu arfaethedig ers 2012

[golygu | golygu cod]

Yn 2012, awgrymodd Steven Running ddegfed ffin, sef cynhyrchiad byd-eang net blynyddol yr holl blanhigion daearol, fel mesur hawdd ei bennu sy'n integreiddio llawer o newidynnau a fydd yn rhoi "arwydd clir am iechyd yr ecosystemau".[8]

Yn 2015, cyhoeddwyd ail bapur yn Science i ddiweddaru’r cysyniad o Ffiniau Planedol.[5] Daeth y diweddariad i'r casgliad bod pedair ffin bellach wedi'u torri: hinsawdd, bioamrywiaeth, defnydd tir a chylchoedd biogeocemegol. Pwysleisiodd papur 2015 sut roedd y naw ffin yn rhyngweithio a'i gilydd, a nododd newid hinsawdd a cholli cyfanrwydd bioamrywiaeth fel 'ffiniau craidd' o bwysigrwydd canolog i'r fframwaith oherwydd mai rhyngweithiadau hinsawdd a'r biosffer sy'n diffinio amodau system y Ddaear yn wyddonol.[9]

Yn 2017, dadleuodd rhai awduron fod systemau morol yn cael eu tangynrychioli yn y fframwaith. Yr ateb oedd cynnwys gwely'r môr fel rhan o arwyneb y Ddaear. Ysgrifennon nhw hefyd y dylai'r fframwaith gyfrif am "newidiadau mewn cymysgu fertigol a phatrymau cylchrediad cefnforol".[9]

Mae gwaith dilynol ar ffiniau planedol yn dechrau cysylltu'r trothwyon hyn ar raddfa ranbarthol.[10]

Dadl ac ymchwil pellach fesul ffin

[golygu | golygu cod]

Newid hinsawdd

[golygu | golygu cod]

Mae astudiaeth yn 2018 yn codi amheuaeth ynghylch digonolrwydd yr ymdrechion i gyfyngu cynhesu i 2 °C uwchlaw'r tymereddau cyn-ddiwydiannol, fel y nodir yng Nghytundeb Paris.[10] Cododd nifer o wyddonwyr y posibilrwydd hyd yn oed os yw allyriadau nwyon tŷ gwydr yn cael eu lleihau'n sylweddol i gyfyngu cynhesu i 2 °C, y gallai hynny fod yn fwy na'r "trothwy". Byddai hyn yn gwneud rhannau o’r byd yn anaddas i bobl fyw ynddynt, yn codi lefel y môr hyd at 60 metr (200). tr), a chodi'r tymheredd 4-5 °C (7.2-9.0 °F) i lefelau sy'n uwch nag unrhyw gyfnod rhyngrewlifol yn yr 1.2 miliwn o flynyddoedd diwethaf.[11]

Newid yng nghywirdeb y biosffer

[golygu | golygu cod]

Yn ôl y biolegydd Cristián Samper, byddai "ffin sy'n mynegi'r tebygolrwydd y bydd teuluoedd o rywogaethau'n diflannu dros amser yn adlewyrchu'n well ein heffeithiau posibl ar ddyfodol bywyd ar y Ddaear."[12] Mae’r ffin bioamrywiaeth hefyd wedi’i beirniadu am ganolbwyntio ar gyfradd difodiant yn unig. Mae'r gyfradd difodiant byd-eang wedi bod yn amrywiol iawn dros hanes y Ddaear, ac felly gall ei defnyddio fel yr unig newidyn bioamrywiaeth fod yn gyfyngedig.[9]

Nitrogen a ffosfforws

[golygu | golygu cod]

Mae'r biogeochemist William Schlesinger yn meddwl y bydd aros nes ein bod yn agos at derfyn a awgrymir ar gyfer dyddodiad nitrogen a llygreddau eraill yn caniatáu inni barhau i bwynt lle mae'n rhy hwyr. Dywed nad yw'r ffin a awgrymir ar gyfer ffosfforws yn gynaliadwy, ac y byddai'n disbyddu'r cronfeydd ffosfforws hysbys mewn llai na 200 mlynedd.[13]

Asidiad y cefnforoedd

[golygu | golygu cod]

Mae asidedd wyneb y cefnfor yn amlwg yn gysylltiedig â'r ffiniau newid hinsawdd, gan mai'r crynodiad o garbon deuocsid yn yr atmosffer hefyd yw'r newidyn rheoli sylfaenol ar gyfer ffin asideiddio'r cefnfor.

Mae'r cemegydd cefnfor Peter Brewer yn meddwl bod "asideiddio cefnforol yn cael effeithiau heblaw newidiadau syml mewn pH, ac efallai y bydd angen ffiniau ar y rhain hefyd."[14]

Newid system tir

[golygu | golygu cod]

Ar draws y blaned, mae coedwigoedd, gwlyptiroedd a mathau eraill o lystyfiant yn cael eu trosi i ddefnyddiau amaethyddol a defnydd tir eraill, gan effeithio ar gylchredau dŵr croyw, carbon a chylchoedd eraill, a lleihau bioamrywiaeth. Yn 2015 diffiniwyd y ffin fel 75% o goedwigoedd yn gyfan, gan gynnwys 85% o goedwigoedd boreal, 50% o goedwigoedd tymherus ac 85% o goedwigoedd trofannol. Croesir y ffin oherwydd dim ond 62% o goedwigoedd a orffwysodd yn gyfan o'r flwyddyn 2015.[5]

Dŵr croyw

[golygu | golygu cod]

Mae'r cylch dŵr croyw yn ffin arall y mae newid hinsawdd yn effeithio arno'n sylweddol. Mae gor-ecsbloetio dŵr croyw yn digwydd os yw adnodd dŵr yn cael ei gloddio neu ei echdynnu ar gyfradd sy'n uwch na'r gyfradd ail-lenwi. Gall llygredd dŵr ac ymwthiad dŵr halen hefyd droi llawer o ddŵr tanddaearol a llynnoedd y byd yn adnoddau cyfyngedig gyda dadleuon defnydd “ dŵr brig ” yn ymdebygu i'r hen ddadleuon am olew.[15][16]

Cysyniadau cysylltiedig

[golygu | golygu cod]

Integriti planedol (neu 'gywirdeb planedol')

[golygu | golygu cod]

Gelwir integriti planedol hefyd yn systemau cynnal bywyd y ddaear neu integriti ecolegol.[17]  Mae ysgolheigion wedi nodi bod angen cynnal integriti planedol ar gyfer cynaliadwyedd hirdymor ".[17] Mae'r golled bresennol o ran bioamrywiaeth yn bygwth integriti ecolegol ar raddfa fyd-eang.[17] Cyfeiria'r term cyfanrwydd at iechyd ecolegol yn y cyd-destun hwn. Erbyn hyn cydgysylltwyd y cysyniad o integriti planedol â'r cysyniad o ffiniau planedol.[17]

Derbyniad

[golygu | golygu cod]

Cyflwynwyd adroddiad 2009[2] i Gymanfa Gyffredinol Clwb Rhufain yn Amsterdam.[18] Yn 2009 cyhoeddwyd crynodeb wedi'i fyrhau o'r adroddiad fel prif erthygl mewn rhifyn arbennig o Nature[1] ochr yn ochr â sylwebaeth feirniadol gan academyddion blaenllaw fel yr enillydd Nobel Mario J. Molina a'r biolegydd Cristián Samper.[19]

Mae ysgolheigion astudiaethau datblygu wedi bod yn feirniadol o agweddau o'r fframwaith a'r cyfyngiadau y gallai ei fabwysiadu ei roi ar y De Byd-eang. Gellir ystyried bod cynigion i warchod cyfran benodol o’r coedwigoedd sydd ar ôl ar y Ddaear yn gwobrwyo gwledydd fel y rhai yn Ewrop sydd eisoes wedi elwa’n economaidd o ddihysbyddu eu coedwigoedd a throsi tir ar gyfer amaethyddiaeth. Mewn cyferbyniad, gofynnir i wledydd sydd eto i ddiwydiannu aberthu am ddifrod amgylcheddol byd-eang efallai nad oedd ganddyn nhw fawr o rôl yn ei greu.[9]

Defnydd ar lefel polisi rhyngwladol

[golygu | golygu cod]

Cenhedloedd Unedig

[golygu | golygu cod]

Cymeradwyodd ysgrifennydd cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, Ban Ki-moon, y cysyniad o ffiniau planedol ar 16 Mawrth 2012, pan gyflwynodd bwyntiau allweddol adroddiad ei Banel Lefel Uchel ar Gynaliadwyedd Byd-eang i gyfarfod llawn anffurfiol o Gynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig. Dywedodd Ban Ki-moon: "Gweledigaeth y Panel yw dileu tlodi a lleihau anghydraddoldeb, gwneud twf cynhwysol a chynhyrchu a defnydd yn fwy cynaliadwy, tra'n brwydro yn erbyn newid hinsawdd a pharchu ystod o ffiniau planedol eraill."

Comisiwn Ewropeaidd

[golygu | golygu cod]

Defnyddir y cysyniad ffiniau planedol hefyd mewn trafodion gan y Comisiwn Ewropeaidd,[20] a chyfeiriwyd ato yn adroddiad synthesis Asiantaeth Amgylchedd Ewrop Yr amgylchedd Ewropeaidd – gwladwriaeth a rhagolygon 2010 . [21]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. 1.0 1.1 1.2 Rockström, Johan; Steffen, Will; Noone, Kevin; Persson, Åsa; Chapin, F. Stuart; Lambin, Eric F.; Lenton, Timothy M.; Scheffer, Marten et al. (2009). "A safe operating space for humanity" (yn en). Nature 461 (7263): 472–475. Bibcode 2009Natur.461..472R. doi:10.1038/461472a. ISSN 0028-0836. PMID 19779433.Rockström, Johan; Steffen, Will; Noone, Kevin; Persson, Åsa; Chapin, F. Stuart; Lambin, Eric F.; Lenton, Timothy M.; Scheffer, Marten; Folke, Carl; Schellnhuber, Hans Joachim; Nykvist, Björn (2009). "A safe operating space for humanity". Nature. 461 (7263): 472–475. Bibcode:2009Natur.461..472R. doi:10.1038/461472a. ISSN 0028-0836. PMID 19779433. S2CID 205049746.
  2. 2.0 2.1 2.2 Rockström, Johan; Steffen, Will; Noone, Kevin; Persson, Åsa; Chapin, F. Stuart III; Lambin, Eric; Lenton, Timothy M.; Scheffer, Marten et al. (2009). "Planetary Boundaries: Exploring the Safe Operating Space for Humanity" (yn en). Ecology and Society 14 (2): art32. doi:10.5751/ES-03180-140232. ISSN 1708-3087. http://www.ecologyandsociety.org/vol14/iss2/art32/.Rockström, Johan; Steffen, Will; Noone, Kevin; Persson, Åsa; Chapin, F. Stuart III; Lambin, Eric; Lenton, Timothy M.; Scheffer, Marten; Folke, Carl; Schellnhuber, Hans Joachim; Nykvist, Björn (2009). "Planetary Boundaries: Exploring the Safe Operating Space for Humanity". Ecology and Society. 14 (2): art32. doi:10.5751/ES-03180-140232. ISSN 1708-3087. S2CID 15182169.
  3. "Ten years of nine planetary boundaries". www.stockholmresilience.org (yn Saesneg). November 2019. Cyrchwyd 2022-03-30.
  4. 4.0 4.1 "Earth's boundaries?" (yn en). Nature 461 (7263): 447–448. 2009. Bibcode 2009Natur.461R.447.. doi:10.1038/461447b. ISSN 0028-0836. PMID 19779405.
  5. 5.0 5.1 5.2 5.3 Steffen, Will; Richardson, Katherine; Rockström, Johan; Cornell, Sarah E.; Fetzer, Ingo; Bennett, Elena M.; Biggs, Reinette; Carpenter, Stephen R. et al. (2015). "Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet" (yn en). Science 347 (6223): 1259855. doi:10.1126/science.1259855. ISSN 0036-8075. PMID 25592418. https://www.science.org/doi/10.1126/science.1259855.
  6. Persson, Linn; Carney Almroth, Bethanie M.; Collins, Christopher D.; Cornell, Sarah; de Wit, Cynthia A.; Diamond, Miriam L.; Fantke, Peter; Hassellöv, Martin et al. (2022-01-18). "Outside the Safe Operating Space of the Planetary Boundary for Novel Entities". Environmental Science & Technology 56 (3): 1510–1521. Bibcode 2022EnST...56.1510P. doi:10.1021/acs.est.1c04158. ISSN 0013-936X. PMC 8811958. PMID 35038861. https://doi.org/10.1021/acs.est.1c04158.
  7. 7.0 7.1 Rockström & 28 others 2009.
  8. Running, Steven W. (2012). "A Measurable Planetary Boundary for the Biosphere". Science 337 (6101): 1458–1459. Bibcode 2012Sci...337.1458R. doi:10.1126/science.1227620. PMID 22997311.
  9. 9.0 9.1 9.2 9.3 Biermann, Frank; Kim, Rakhyun E. (2020). "The Boundaries of the Planetary Boundary Framework: A Critical Appraisal of Approaches to Define a "Safe Operating Space" for Humanity". Annual Review of Environment and Resources 45: 497–521. doi:10.1146/annurev-environ-012320-080337.
  10. 10.0 10.1 Steffen, Will; Rockström, Johan; Richardson, Katherine; Lenton, Timothy M.; Folke, Carl; Liverman, Diana; Summerhayes, Colin P.; Barnosky, Anthony D. et al. (2018-08-14). "Trajectories of the Earth System in the Anthropocene" (yn en). Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (33): 8252–8259. Bibcode 2018PNAS..115.8252S. doi:10.1073/pnas.1810141115. ISSN 0027-8424. PMC 6099852. PMID 30082409. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6099852.Steffen, Will; Rockström, Johan; Richardson, Katherine; Lenton, Timothy M.; Folke, Carl; Liverman, Diana; Summerhayes, Colin P.; Barnosky, Anthony D.; Cornell, Sarah E.; Crucifix, Michel; Donges, Jonathan F. (14 August 2018). "Trajectories of the Earth System in the Anthropocene". Proceedings of the National Academy of Sciences. 115 (33): 8252–8259. Bibcode:2018PNAS..115.8252S. doi:10.1073/pnas.1810141115. ISSN 0027-8424. PMC 6099852. PMID 30082409.
  11. Watts, Jonathan (2018-08-07). "Domino-effect of climate events could push Earth into a 'hothouse' state". The Guardian. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 October 2019. Cyrchwyd 2018-08-08.
  12. Samper 2009.
  13. Schlesinger 2009.
  14. Brewer 2009.
  15. Larsen 2005; Sandford 2009.
  16. Palaniappan & Gleick 2008.
  17. 17.0 17.1 17.2 17.3 Kotzé, Louis J.; Kim, Rakhyun E.; Burdon, Peter; du Toit, Louise; Glass, Lisa-Maria; Kashwan, Prakash; Liverman, Diana; Montesano, Francesco S. et al. (2022-07-31), Biermann, Frank; Hickmann, Thomas; Sénit, Carole-Anne, eds., "Chapter 6: Planetary Integrity", The Political Impact of the Sustainable Development Goals (Cambridge University Press): 140–171, doi:10.1017/9781009082945.007, ISBN 978-1-009-08294-5
  18. Rockström 2009.
  19. Molina 2009.
  20. "The Budapest Declaration". Transition towards sustainable food consumption and production in a resource constrained world. May 2011. Conference 4–5 May 2011 Budapest, Hungary. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-11-03.
  21. Martin, Henrichs & others 2010.

Ffynonellau

[golygu | golygu cod]

 

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]