Neidio i'r cynnwys

Clwstwr cytseiniaid

Oddi ar Wicipedia
Clwstwr cytseiniaid
Mathcyfres Edit this on Wikidata

Mewn ieithyddiaeth, defnyddir y term clwstwr cytseiniaid[1] mewn seineg a ffonoleg i gyfeirio at gyfres o gytseiniaid mewn rhes heb lafariad rhyngddynt, er enghraifft "sglefrfwrdd" (cytseiniaid f-r-f), "llyfrgell" (ll-r-g)", a "sbring" (s-b-r-).

A siarad yn fanwl gywir, rydym yn sôn am amlsillafau pan fyddant yn digwydd yn yr un sillaf, ond yn fwy cyffredinol mae hefyd yn cyfeirio at ddilyniannau olynol o gytseiniaid y tu hwnt i ffiniau sillafog. Ceir trafodaeth mai dim ond i'r clystyrau cytseiniaid hynny sy'n digwydd o fewn un sillaf y gellir cymhwyso'r term yn gywir. Mae eraill yn honni bod y cysyniad yn fwy defnyddiol pan fydd yn cynnwys dilyniannau cytseiniaid ar draws ffiniau sillafau. Ymysg y clystwrcytseiniaid hiraf Saesneg yw'r gair "extra" fyddai /ks/ a /tr/,[2] tra bod yr olaf yn caniatáu /kstr/, sydd yn ffonetig [kst̠ɹ̠̊˔ʷ] mewn rhai acenion.

Cytseiniaid lluosog a'r Gymraeg

[golygu | golygu cod]
Mae "sglefrfwrdd" yn enghraifft o clwster cytseiniaid neu amlgytseinio yn y Gymraeg: f-r-f. Efallai mae dyna pam bod nifer yn dweud ac yn ysgrifennu, "sglfwrdd" er mwyn osgoi'r rhediad o 3 cystain yn dilyn eu gilydd
Llyfrgell Tywyn. Mae "llyfrgell" yn air gyfer clwstwr o dair cytsain: f-r-g yn ei channol

Mae'r Gymraeg yn gwneud defnydd o glystyrau cysteiniol, yn wir, i Saeson mae gweld geiriau Cymraeg yn trôp bod y Gymraeg yn llawn glystyrau cytseiniol, yn rannol gan nad yw Saeson yn deall bod y llythrennau /w/ ac /y/ yn y Gymraeg yn llafariaid ac nid cytseiniaid.[3] Efallai hefyd, i bobl nad sy'n gyfarwydd gydag orgraff y Gymraeg yna mae gweld amlder deugraffau fel /dd/ /ff/ /ch/ /ll/ /th/ /rh/ yn ychwanegu at y canfyddiad.

Mae'r clystyrau cytseiniaid yn y Gymraeg hefyd yn fwy meddal na'r olwg gyntaf. Cymer gair fel "llyfr" a sillefir â chlwstwr cytseiniol 'fr' ond a fydd, yn amlw yn cael ei ynghannu gydag y ymwthiol ac yn debycach i "llyfyr" ac yn wir, ceir ei chamsillafu fel yna gan nifer. Mae'r un peth yn wir am eiriau eraill megid "pobl / pobol" fel y gyfres deledu boblogaidd, Pobol y Cwm.

Yn hanesyddol hefyd mae'r Gymraeg wrth iddo esblygu o'r Frythoneg hefyd wedi mireinio clystyrau cytseiniaid o'r iaith Ladin. Gweler y clwstwr '-ct- yn Lladin mewn geiriau fel "bendictio yn bendith, maledictio yn melltith yn Gymraeg.[4] Yn yr un modd addaswyd clusterau cytseiniaid Lladin arall i'w gwneud yn haws i'r wefus Gymraeg lefaru, aeth -ldl- neu -lt- Lladin yn un sain yn y Gymraeg sef -ll-[5] ac -ps- yn y Lladin psaltēium ei symleiddio i sallwyr.[4] a cheir sawl enghraifft arall o'r Gymraeg yn addasu neu'n symleiddio (i'r glust Gymraeg) amlglysterau Lladin, megis Lladin rp yn troi'n rff, a Lladin rt yn troi'n rth.[5]

Yn y Gymraeg gyfoes, gellid nodi bod y clwstr cytseiniaid -dr- a -tr- yn cael ei feddalu i /j/ a [tʃ] ("ch Saesneg" fel "church"), sylwer ar ynghaniad nifer o bobl iau o'r enwau "Rhodri" a "Catrin" a lefarir fel "Rhojri" a "Catchrin".

Cytseiniaid lluosog yn ieithoedd y byd

[golygu | golygu cod]
Arwydd Hřbitovní ("mynwen") yn Brno yn Czechia. Mae ieithoedd Slafonaidd fel Tsieceg yn adnabyddus am eu clwsteri cytseiniaid

Mae'r cytseiniaid a ddefnyddiant yn amrywio'n fawr o iaith i iaith yn ôl eu rheolau ffonotactig penodol.

Mae ieithoedd Slafonaidd yn defnyddio cytseiniaid amlsyllabig polysyllabic, er enghraifft mewn Slofaceg štvrť, žblnknutie, ond rhaid cyfaddef y gall y cytseiniaid cysylltiedig /r/ a /l/ gynrychioli cytseiniaid sillafog ac mae eu hymddygiad yn debyg yn strwythur a symudiad y sillaf i llafariad.

Mae'r ieithoedd Cartfeleg yn y Cawcasws yn enwog am eu amlsillafau hir iawn, yn cynnwys pedair, pump neu hyd yn oed chwe elfen gytsain yn olynol, er enghraifft yn Georgeg "brt'q'eli" (plaen), "mc' vrtneli" (llym) a phan mae cytseiniaid gramadegol yn ynghlwm wrth y gwreiddiau a'r gwreiddiau hyn, mae cytseiniaid amlsillafog gyda hyd at wyth elfen, er enghraifft: "gvbrdγvnis" (mae'n ein pryfocio). Gan na all cytsain wasanaethu fel gwraidd y sillaf yn Georgeg, rhaid dadansoddi strwythur y sillaf hon fel a ganlyn: CCCCCCCCVC. (C = Cystain, V = Llefariad).

Mewn ieithoedd Salish yng Ngogledd America, ceir dilyniannau cytseiniaid hir heb unrhyw lafariad yn y sillaf, er enghraifft yn Nuxal /xłp̓x̣ʷłtłpłskʷc̓/ ac mae'n anodd iawn gwahaniaethu pa elfen sy'n cynrychioli craidd y sillaf yn ôl y diffiniad traddodiadol.

Amlgytseinio a benthygeiriau

[golygu | golygu cod]

Mewn rhai ieithoedd, pan fenthycir geiriau o ieithoedd eraill, cânt eu trawsnewid i gydymffurfio â'r rheolau ffonotactig arferol ar gyfer datgodio polyffonemau brodorol, er enghraifft, yn Japaneeg テーブル (tēburu) o dabl Saesneg ("table").

Yr un mor aml, fodd bynnag, nid yw benthyciadau o’r fath yn parchu rheolau ffonotactig arferol yr iaith y cânt eu mabwysiadu ynddi ac yn arwain at strwythurau amlsillafog afreolaidd mewn perthynas â strwythur ffonolegol arferol yr iaith honno, er enghraifft yn Llydaweg mae’r “sf-” amlsillafog a geir ar ddechrau ychydig o fenthyciadau yn unig, e.e. "sferen" a "sfins" o'r Hen Roeg σφαῖρα a σφιγξ.

Ffonotactegau ieithoedd

[golygu | golygu cod]
Yn ôl ffonatacteg yr iaith Maoreg ni ellir cael cystyru cytseiniaid a cheir llefariaid rhwng y cytseiniaid. Weler yma arwydd ym Maoreg yn dweud "dim ysmygu"

Mae ffonotacteg (o'r Hen Roeg phōnḗ "llais, sain" a taktikós "yn gorfod ymwneud â threfnu")[6] yn gangen o ffonoleg sy'n delio â chyfyngiadau mewn iaith ar y cyfuniadau a ganiateir o ffonemau. Mae ffonotacteg yn diffinio adeiledd sillafau a ganiateir, clystyrau cytseiniaid a dilyniannau llafariaid trwy gyfrwng cyfyngiadau ffonotactig.

Mewn llawer o ieithoedd, gan gynnwys Maoreg, er enghraifft, ni ddefnyddir unrhyw sillafau ac mae pob sillaf fel arfer yn cael ei ffurfio yn ôl yr union batrwm C-V. Mae Japaneg bron mor llym, gydag ychydig iawn o bolyffonemau gyda'r hanner llafariad [j], e.e. Tōkyō a hefyd cytseiniaid amlsillafog y tu hwnt i ffiniau sillafog hefyd, e.e. Honshū. Yn y Saesneg gan cluwster cytseiniol fel -kn- sy'n dderbyniol mewn rhan arall o air, ddim yn ddefnyddiol ar y dechrau e.e. knock neu knee, er bod y clwstr cytsain yma yn cael ei harddel yn y Gymraeg, gweler cnoc a fenthycwyd yn syth o'r Saesneg o leiaf erbyn y 16g ac, o bosib ar adeg pan oedd y clwster cytseiniol "kn" yn cael ei lefaru yn y Saesneg.[7]

Yn ieithoedd y byd, mae polysemi gyda dwy elfen gytsain yn gyffredin iawn, er enghraifft yn Llydaweg "staon", ond er eu bod weithiau'n defnyddio polysemi mor amrywiol, mae cyfyngiadau hefyd ar eu defnydd mewn mannau mae rhai, er enghraifft mewn Arabeg unedig ni ellir eu defnyddio ar ddechrau sillaf.

Dolenni allannol

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "Consonant Cluster". Geiriadur yr Academi. Cyrchwyd 20 Awst 2024.
  2. ↑ J.C. Wells, Syllabification and allophony
  3. ↑ "Why does the Welsh language have such a dizzying mass of consonants in many words?". gwefan Quora. 2018.
  4. ↑ 4.0 4.1 Lewis, Henry (1931), Datblygiad yr Iaith Gymraeg, Cyfres y Brifysgol a'r Werin, p. 79
  5. ↑ 5.0 5.1 Lewis, Henry (1931), Datblygiad yr Iaith Gymraeg, Cyfres y Brifysgol a'r Werin, p. 134
  6. ↑ "φων-ή , ἡ,". Cyrchwyd 20 Awst 2024.
  7. ↑ "Cnoc". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 20 Awst 2024.
Eginyn erthygl sydd uchod am ieithyddiaeth. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Clwstwr_cytseiniaid&oldid=12964238"