Yr wyddor Hebraeg

Mae 22 llythyren yr wyddor Hebraeg (אָלֶף-בֵּית עִבְרִי alephbet ’ivri) yn cael eu defnyddio i ysgrifennu yr iaith Hebraeg. Mae ffurf wahanol ar bump o'r llythrennau hyn pan ddônt ar ddiwedd gair, o'r enw ffurf derfynol. Mae ffurfiau'r llythrennau wedi eu haddasu ychydig i ysgrifennu sawl iaith yr Iddewon alltud, ac Iddew-Almaeneg, Ladino a'r ieithoedd Iddew-Arabeg ymhlith y rhai enwocaf. Caiff Hebraeg ei hysgrifennu o'r dde i'r chwith.

Abjad yw'r wyddor Hebraeg, sef llythrennau am ddim ond y gytseiniaid sydd. Er hynny dyfeisiwyd modd i ddangos y llafariaid nes ymlaen yn hanes yr iaith trwy ddefnyddio pwyntiau bach o'r enw niqqud. Yn Hebraeg Rabineg, gall y pedair cytsain אהוי gael eu defnyddio i gynrychioli llafariaid hefyd.

Mae nifer y llythrennau yn yr wyddor Hebraeg, eu trefn, eu henwau a'u seiniau bron yn union yr un peth â rhai'r wyddor Aramaeg, oherwydd i'r Hebreaid a'r Arameaid addasu'r wyddor Phoeniceg at eu dibenion eu hunain ar ddiwedd yr ail fileniwm CC.

Yn ôl ysgolheigion heddiw, datblygodd yr ysgrifen fodern a oedd yn cael ei defnyddio i ysgrifennu Hebraeg yn ystod y 3 CC o'r ysgrifen Aramaeg. Roedd hon yn cael ei defnyddio gan Iddewon er mwyn ysgrifennu Hebraeg ers y 6ed ganrif CC, a dim ond am enw Duw roedden nhw'n defnyddio'r hen ysgrifen. Cyn hynny, roedd pobl yn ysgrifennu Hebraeg yn yr wyddor Hen Hebraeg a oedd yn datblygu o'r ysgrifen Phoeniceg yn ystod y 10fed ganrif CC. Hyd yn oed heddiw mae'r Samariaid yn dal i ddefnyddio amrywiad ar yr ysgrifen hon mewn gweithiau crefyddol.

Hanes

Codecs Aleppo: Beibl Hebraeg o'r 10fed ganrif OC â phwyntiau Masoretig. Testun Josua 1:1

Yn ôl ysgolheigion heddiw, datblygodd yr ysgrifen gydag eraill yn ei hardal yn ystod y mil a hanner o flynyddoedd CC. Mae'n perthyn yn agos i'r wyddor Phoeniceg a achosodd i siaradwyr Groeg ddechrau defnyddio gwyddor yn ôl pob tebyg. Honnir weithiau i amrywiad gwahanol ar yr ysgrifen Hebraeg hon ymddangos tua'r 10g a'i bod hi'n cael ei defnyddio'n eang yn nheyrnasau hynafol Israel a Jwda, nes iddynt gwympo yn yr 8fed a'r 6fed ganrifoedd CC yn eu tro. Ond nid hawdd yw gwahaniaethu rhwng ysgrifen trigolion Israel a Jwda ac eraill a ddefnyddid yn yr ardal gyfagos, yn enwedig gan y Moabiaid a'r Ammoniaid.

Ar ôl y Caethglud i Fabilon yn y 6g CC, dechreuodd yr Iddewon beidio â defnyddio'r ysgrifen Hebraeg wreiddol, a dewis ysgrifen berthynol, sef ysgrifen Aramaeg, yn ei lle. Mae'r wyddor Samariaidd, a ddefnyddir gan y Samariaid i ysgrifennu Hebraeg, yn tarddu yn uniongyrchol o'r ysgrifen Hebraeg wreiddiol. Yr ysgrifen Aramaeg yr oedd yr Iddewon yn ei defnyddio a ddatblygodd i mewn i'r ysgrifen Iddewig siâp sgwâr y gelwir "Yr wyddor Hebraeg" arni heddiw. Roedd ysgrifeniadau cysylltiedig yn cael eu defnyddio dros y Dwyrain Canol am sawl canrif, ond ar ôl dyfodiad Cristnogaeth ac wedyn Islam, cymeroedd y gwyddorau Lladin ac Arabeg eu lle.

Addaswyd yr wyddor Hebraeg yn nes ymlaen i ysgriennu ieithoedd yr Iddewon Alltud (Caraieg, yr iaith Iddew-Arabeg, Ladino, Iddew-Almaeneg ac yn y blaen). Penderfynwyd gadw'r wyddor Hebraeg er mwyn ysgrifennu Hebraeg yn ei dadeni yn yr 18fed a'r 19eg ganrifoedd OC.

Y llythrennau

Dyma lythrennau'r wyddor Hebraeg. Mae pump ohonynt yn newid eu ffurfiau ar ddiwedd geiriau, a geir yn y tabl isod o dan eu ffurfiau arferol.

Aleff	Beth	Gimel	Daleth	He	Fau	Sain	Cheth	Teth	Iod	Caff
א	ב	ג	ד	ה	ו	ז	ח	ט	י	כ
										ך
Lamed	Mem	Nun	Samech	Ain	Pe	Tsadi	Coff	Resh	Schin	Tau
ל	מ	נ	ס	ע	פ	צ	ק	ר	ש	ת
	ם	ן			ף	ץ

DS: Mae'r tabl hwn yn mynd o'r dde i'r chwith. Defnyddir yma yr enwau Cymraeg traddodiadol a geir yn y Beibl Cymraeg ar y llythrennau Hebraeg. Awgrymir rhai enwau eraill yng Ngeiriadur yr Academi, er enghraifft sin am schin (ש), a taf/taw am tau (ת), sy'n ceisio dangos ynganiad y llythrennau yn Hebraeg modern, ond yn anffodus nid yw'r rhestr yn gyflawn.

Enwi, ysgrifennu, rhifo a thrawsgrifio'r lythrennau

Dyma dabl sy'n cynnwys pob llythyren yr wyddor Hebraeg, wrth ddangos y llythyren, ei henw, ei gwerth rhifiadol a sut y'i trawsgrifir. Ceir ffurf derfynol gan bump llythyren, a ysgrifennir ar ddiwedd geiriau, ar ochr dde colofn y llythyren.

Symbol		Enw			Trawsgrifiad	Gwerth rhifiadol	Ysgrifennau
		Hebraeg Israel	Hebraeg Ashcenasig	Unicode			Hebraeg				Hynafol
							Ysgrifen redeg		Ysgrifen Rashi		Phoeniceg	Gwyddor Hen Hebraeg	Aramaeg
א		alef	alef	alef	- (1)	1
ב		bet, vet	beis, veis	bet	b, v	2
ג		gimel	gimmel	gimel	g	3
ד		dalet	daled	dalet	d	4
ה		he	hei	he	h (2)	5
ו		vav	vov/vof	vav	v	6
ז		zayin	zayin	zayin	z	7
ח		khet	ches	het	kh (neu ch/h) (3)	8
ט		tet	tes	tet	t	9
י		yod	yud	yod	j (4)	10
כ	ך	kaf, khaf	kof, chof	kaf	k, kh (neu ch)	20
ל		lamed	lomed	lamed	l	30
מ	ם	mem	mem	mem	m	40
נ	ן	nun	nun	nun	n	50
ס		samekh	somech	samekh	s	60
ע		ayin	ayin/oyin	ayin	- (5)	70
פ	ף	pe, fe	pei, fei	pe	p, f	80
צ	ץ	tsadi	tsodi/tsodik	tsadi	ts (neu tz/z)	90							,
ק		kuf	kuf	qof	k (neu q)	100
ר		resh	reish	resh	r	200
ש		shin, sin	shin, sin	shin	sh, s	300
ת		taf	tov/tof, sov/sof	tav	t	400

1. heb ei hysgrifennu ar ddechrau neu ddiwedd gair, neu yn aml ddim o gwbl
2. heb ei hysgrifennu ar ddiwedd gair
3. "h" ar ddechrau gair neu ar ôl cytseiniaid, "ch" ymhobman arall
4. "i" ar ddiwedd gair neu o flaen cytseiniaid
5. yn aml heb ei hysgrifennu o gwbl

Ynganu

Mae'r disgrifiadau isod wedi'u seilio ar ynganiad Hebraeg safonol modern Israel.

Llythrennau	א	בּ	ב	ג	גּ	ג׳	ד	דּ	ד׳	ה	ו	וּ	וֹ	וו) , ו׳)	ז	ז׳	ח	ט	י
IPA	ynganiad: [[ʔ]]	ynganiad: [[b]]	ynganiad: [[v]]	ynganiad: [[g]]		ynganiad: [[ʤ]]	ynganiad: [[d]]		ynganiad: [[ð]]	ynganiad: [[h~ʔ, -]]	ynganiad: [[v]]	ynganiad: [[uː]]	ynganiad: [[oː]]	ynganiad: [[w]] (ansafonol)	ynganiad: [[z]]	ynganiad: [[ʒ]]	ynganiad: [ [x]]	ynganiad: [[t]]	ynganiad: [[j]]
Cymraeg	(1)	b	f	g		j	d		dd	h neu (2)	f	ŵ	ô	wal	sw (De Cymru)	bonjour (Ffrangeg)	Buch (Almaeneg)	t	iâr
Llythrennau	ִי	כּ ךּ	ך כ	ל	ם מ	ן נ	ס	ע	פּ ףּ	פ ף	ץ צ	ץ׳ צ׳	ק	ר	שׁ	שׂ	תּ	ת	ת׳
IPA	ynganiad: [[i]]	ynganiad: [[k]]	ynganiad: [[χ]]	ynganiad: [[l]]	ynganiad: [[m]]	ynganiad: [[n]]	ynganiad: [[s]]	ynganiad: [[ʔ~ʕ], - ]	ynganiad: [[p]]	ynganiad: [[f]]	ynganiad: [[ʦ]]	ynganiad: [[tʃ]]	ynganiad: [[k]]	ynganiad: [[ʁ]]	ynganiad: [[ʃ]]	ynganiad: [[s]]	ynganiad: [[t]]		ynganiad: [[θ]]
Cymraeg	i	c	ch	l	m	n	s	(2)	p	ff	atsain	tsieini	c	bonjour (Ffrangeg)	siarad	s	t		th

Nodiadau:

1. Does dim sain debyg yn Gymraeg
2. Dim sain debyg, neu ddim sain o gwbl

Aravrit

Yn 2018 dyfeisiodd y dylunydd graffeg Iddewig o Haifa, Liron Lavi Turkenich, 'wyddor' hybrid o'r enw Aravrit sy'n cyfuno gwaelod llythrennau'r wyddor Hebraeg gyda top llythennau'r wyddor Arabeg fel bod modd i berson sy'n darllen yr iaith wyddor neu'r llall ddarllen y gair.