Yr wyddor Hebraeg
 | |
| Enghraifft o: | Abjad, unicase alphabet, sgript naturiol, Wyddor sgript Hebraeg  |
|---|---|
| Iaith | Hebraeg, Iddew-Almaeneg, Iddew-Sbaeneg |
| Dechrau/Sefydlu | 2 g CC |
| Yn cynnwys | י, lamed, מ |
| Rhagflaenydd | Paleo-Hebrew alphabet |
| Enw brodorol | אָלֶף־בֵּית עִבְרִי |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae 22 llythyren yr wyddor Hebraeg (אָלֶף-בֵּית עִבְרִי alephbet ’ivri) yn cael eu defnyddio i ysgrifennu yr iaith Hebraeg. Mae ffurf wahanol ar bump o'r llythrennau hyn pan ddônt ar ddiwedd gair, o'r enw ffurf derfynol. Mae ffurfiau'r llythrennau wedi eu haddasu ychydig i ysgrifennu sawl iaith yr Iddewon alltud, ac Iddew-Almaeneg, Ladino a'r ieithoedd Iddew-Arabeg ymhlith y rhai enwocaf. Caiff Hebraeg ei hysgrifennu o'r dde i'r chwith.
Abjad yw'r wyddor Hebraeg, sef llythrennau am ddim ond y gytseiniaid sydd. Er hynny dyfeisiwyd modd i ddangos y llafariaid nes ymlaen yn hanes yr iaith trwy ddefnyddio pwyntiau bach o'r enw niqqud. Yn Hebraeg Rabineg, gall y pedair cytsain אהוי gael eu defnyddio i gynrychioli llafariaid hefyd.
Mae nifer y llythrennau yn yr wyddor Hebraeg, eu trefn, eu henwau a'u seiniau bron yn union yr un peth â rhai'r wyddor Aramaeg, oherwydd i'r Hebreaid a'r Arameaid addasu'r wyddor Phoeniceg at eu dibenion eu hunain ar ddiwedd yr ail fileniwm CC.
Yn ôl ysgolheigion heddiw, datblygodd yr ysgrifen fodern a oedd yn cael ei defnyddio i ysgrifennu Hebraeg yn ystod y 3 CC o'r ysgrifen Aramaeg. Roedd hon yn cael ei defnyddio gan Iddewon er mwyn ysgrifennu Hebraeg ers y 6ed ganrif CC, a dim ond am enw Duw roedden nhw'n defnyddio'r hen ysgrifen. Cyn hynny, roedd pobl yn ysgrifennu Hebraeg yn yr wyddor Hen Hebraeg a oedd yn datblygu o'r ysgrifen Phoeniceg yn ystod y 10fed ganrif CC. Hyd yn oed heddiw mae'r Samariaid yn dal i ddefnyddio amrywiad ar yr ysgrifen hon mewn gweithiau crefyddol.
Hanes
[golygu | golygu cod]
Yn ôl ysgolheigion heddiw, datblygodd yr ysgrifen gydag eraill yn ei hardal yn ystod y mil a hanner o flynyddoedd CC. Mae'n perthyn yn agos i'r wyddor Phoeniceg a achosodd i siaradwyr Groeg ddechrau defnyddio gwyddor yn ôl pob tebyg. Honnir weithiau i amrywiad gwahanol ar yr ysgrifen Hebraeg hon ymddangos tua'r 10g a'i bod hi'n cael ei defnyddio'n eang yn nheyrnasau hynafol Israel a Jwda, nes iddynt gwympo yn yr 8fed a'r 6fed ganrifoedd CC yn eu tro. Ond nid hawdd yw gwahaniaethu rhwng ysgrifen trigolion Israel a Jwda ac eraill a ddefnyddid yn yr ardal gyfagos, yn enwedig gan y Moabiaid a'r Ammoniaid.
Ar ôl y Caethglud i Fabilon yn y 6g CC, dechreuodd yr Iddewon beidio â defnyddio'r ysgrifen Hebraeg wreiddol, a dewis ysgrifen berthynol, sef ysgrifen Aramaeg, yn ei lle. Mae'r wyddor Samariaidd, a ddefnyddir gan y Samariaid i ysgrifennu Hebraeg, yn tarddu yn uniongyrchol o'r ysgrifen Hebraeg wreiddiol. Yr ysgrifen Aramaeg yr oedd yr Iddewon yn ei defnyddio a ddatblygodd i mewn i'r ysgrifen Iddewig siâp sgwâr y gelwir "Yr wyddor Hebraeg" arni heddiw. Roedd ysgrifeniadau cysylltiedig yn cael eu defnyddio dros y Dwyrain Canol am sawl canrif, ond ar ôl dyfodiad Cristnogaeth ac wedyn Islam, cymeroedd y gwyddorau Lladin ac Arabeg eu lle.
Addaswyd yr wyddor Hebraeg yn nes ymlaen i ysgriennu ieithoedd yr Iddewon Alltud (Caraieg, yr iaith Iddew-Arabeg, Ladino, Iddew-Almaeneg ac yn y blaen). Penderfynwyd gadw'r wyddor Hebraeg er mwyn ysgrifennu Hebraeg yn ei dadeni yn y 18fed a'r 19eg ganrifoedd OC.
Y llythrennau
[golygu | golygu cod]Dyma lythrennau'r wyddor Hebraeg. Mae pump ohonynt yn newid eu ffurfiau ar ddiwedd geiriau, a geir yn y tabl isod o dan eu ffurfiau arferol.
| Aleff | Beth | Gimel | Daleth | He | Fau | Sain | Cheth | Teth | Iod | Caff |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| א | ב | ג | ד | ה | ו | ז | ח | ט | י | כ |
| ך | ||||||||||
| Lamed | Mem | Nun | Samech | Ain | Pe | Tsadi | Coff | Resh | Schin | Tau |
| ל | מ | נ | ס | ע | פ | צ | ק | ר | ש | ת |
| ם | ן | ף | ץ |
DS: Mae'r tabl hwn yn mynd o'r dde i'r chwith. Defnyddir yma yr enwau Cymraeg traddodiadol a geir yn y Beibl Cymraeg ar y llythrennau Hebraeg. Awgrymir rhai enwau eraill yng Ngeiriadur yr Academi, er enghraifft sin am schin (ש), a taf/taw am tau (ת), sy'n ceisio dangos ynganiad y llythrennau yn Hebraeg modern, ond yn anffodus nid yw'r rhestr yn gyflawn.
Enwi, ysgrifennu, rhifo a thrawsgrifio'r lythrennau
[golygu | golygu cod]Dyma dabl sy'n cynnwys pob llythyren yr wyddor Hebraeg, wrth ddangos y llythyren, ei henw, ei gwerth rhifiadol a sut y'i trawsgrifir. Ceir ffurf derfynol gan bump llythyren, a ysgrifennir ar ddiwedd geiriau, ar ochr dde colofn y llythyren.
| Symbol | Enw | Trawsgrifiad | Gwerth rhifiadol | Ysgrifennau | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hebraeg Israel | Hebraeg Ashcenasig | Unicode | Hebraeg | Hynafol | |||||||||
| Ysgrifen redeg | Ysgrifen Rashi | Phoeniceg | Gwyddor Hen Hebraeg | Aramaeg | |||||||||
| א | alef | alef | alef | - (1) | 1 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ב | bet, vet | beis, veis | bet | b, v | 2 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ג | gimel | gimmel | gimel | g | 3 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ד | dalet | daled | dalet | d | 4 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ה | he | hei | he | h (2) | 5 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ו | vav | vov/vof | vav | v | 6 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ז | zayin | zayin | zayin | z | 7 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ח | khet | ches | het | kh (neu ch/h) (3) | 8 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ט | tet | tes | tet | t | 9 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| י | yod | yud | yod | j (4) | 10 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| כ | ך | kaf, khaf | kof, chof | kaf | k, kh (neu ch) | 20 | 
|
|
.svg)
|
.svg)
|
|
|
|
| ל | lamed | lomed | lamed | l | 30 | 
|
.svg){kind=small}
|
|
|
| |||
| מ | ם | mem | mem | mem | m | 40 | 
|
|
.svg)
|
.svg)
|
|
|
|
| נ | ן | nun | nun | nun | n | 50 | 
|
|
.svg)
|
.svg)
|
|
|
|
| ס | samekh | somech | samekh | s | 60 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ע | ayin | ayin/oyin | ayin | - (5) | 70 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| פ | ף | pe, fe | pei, fei | pe | p, f | 80 | 
|
|
.svg)
|
.svg)
|
|
|
|
| צ | ץ | tsadi | tsodi/tsodik | tsadi | ts (neu tz/z) | 90 | 
|
|
.svg)
|
.svg)
|
|
|
 , 
|
| ק | kuf | kuf | qof | k (neu q) | 100 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ר | resh | reish | resh | r | 200 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ש | shin, sin | shin, sin | shin | sh, s | 300 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
| ת | taf | tov/tof, sov/sof | tav | t | 400 | 
|
.svg)
|
|
|
| |||
- heb ei hysgrifennu ar ddechrau neu ddiwedd gair, neu yn aml ddim o gwbl
- heb ei hysgrifennu ar ddiwedd gair
- "h" ar ddechrau gair neu ar ôl cytseiniaid, "ch" ymhobman arall
- "i" ar ddiwedd gair neu o flaen cytseiniaid
- yn aml heb ei hysgrifennu o gwbl
Ynganu
[golygu | golygu cod]Mae'r disgrifiadau isod wedi'u seilio ar ynganiad Hebraeg safonol modern Israel.
| Llythrennau | א | בּ | ב | ג | גּ | ג׳ | ד | דּ | ד׳ | ה | ו | וּ | וֹ | וו) , ו׳) | ז | ז׳ | ח | ט | י |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| IPA | [ʔ] | [b] | [v] | [g] | [ʤ] | [d] | [ð] | [h~ʔ, -] | [v] | [uː] | [oː] | [w] (ansafonol) | [z] | [ʒ] | [x] | [t] | [j] | ||
| Cymraeg | (1) | b | f | g | j | d | dd | h neu (2) | f | ŵ | ô | wal | sw (De Cymru) | bonjour (Ffrangeg) | Buch (Almaeneg) | t | iâr | ||
| Llythrennau | ִי | כּ ךּ | ך כ | ל | ם מ | ן נ | ס | ע | פּ ףּ | פ ף | ץ צ | ץ׳ צ׳ | ק | ר | שׁ | שׂ | תּ | ת | ת׳ |
| IPA | [i] | [k] | [χ] | [l] | [m] | [n] | [s] | [ʔ~ʕ, - ] | [p] | [f] | [ʦ] | [tʃ] | [k] | [ʁ] | [ʃ] | [s] | [t] | [θ] | |
| Cymraeg | i | c | ch | l | m | n | s | (2) | p | ff | atsain | tsieini | c | bonjour (Ffrangeg) | siarad | s | t | th | |
Nodiadau:
- Does dim sain debyg yn Gymraeg
- Dim sain debyg, neu ddim sain o gwbl
Aravrit
[golygu | golygu cod]Yn 2018 dyfeisiodd y dylunydd graffeg Iddewig o Haifa, Liron Lavi Turkenich, 'wyddor' hybrid o'r enw Aravrit sy'n cyfuno gwaelod llythrennau'r wyddor Hebraeg gyda top llythennau'r wyddor Arabeg fel bod modd i berson sy'n darllen yr iaith wyddor neu'r llall ddarllen y gair.[1]