Llyn Victoria

Oddi ar Wicipedia
Neidio i'r panel llywio Neidio i'r bar chwilio
Llyn Victoria
Getting out to fish at dusk.jpg
Mathllyn Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlVictoria, brenhines y Deyrnas Unedig Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolLlynnoedd Mawr Affrica Edit this on Wikidata
GwladTansanïa, Wganda, Cenia Edit this on Wikidata
Arwynebedd68,100 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr1,133 metr Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaTansanïa, Cenia, Wganda Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau1°S 33°E Edit this on Wikidata
Dalgylch238,900 cilometr sgwâr Edit this on Wikidata
Hyd337 cilometr Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Un o Lynnoedd Mawr Affrica yw Llyn Victoria neu Victoria Nyanza, hefyd Ukerewe a Nalubaale. Mae rhannau o’r llyn yng ngwledydd Tansanïa, Wganda a Chenia.[1][2]

Gydag arwynebedd o 59,947 km2 (23,146 sq mi) cilmoder sgwar (26,560 mi²), Llyn Victoria yw’r llyn mwyaf ar gyfandir Affrica a’r llyn dwr croyw ail-fwyaf yn y byd o ran arwynebedd.[3][4] Llyn Victoria yw llyn mwyaf Affrica yn ôl ardal, llyn trofannol mwyaf y byd, a llyn dŵr croyw ail-fwyaf y byd yn ôl arwynebedd ar ôl Llyn Superior yng Ngogledd America.[5][6] Nid yw’n ddwfn iawn, tua 84 m (276 troedfedd) yn y man dyfnaf, a 40 m (131 troedfedd) ar gyfartaledd. O ran cyfaint, Llyn Victoria yw nawfed llyn cyfandirol mwyaf y byd, ac mae'n cynnwys tua 2,424 km3 (1.965 × 109 erw⋅ troedfedd) o ddŵr.[4][7]

Llyn Victoria o Kampala, Wganda

Yn ddaearegol, mae Llyn Victoria yn gorwedd mewn cafn eitha bas ac mae ganddo ddyfnder (ar ei ddyfnaf) o rhwng 80 ac 84 m (262 a 276 tr) a dyfnder cyfartalog o 40 m (130 tr).[4][7] Mae ei dalgylch yn gorchuddio 169,858 km2 (65,583 metr sgwâr).[8] Mae gan y llyn draethlin, o 7,142 km (4,438 milltir), gydag ynysoedd yn 3.7% o'r hyd hwn.[9] Rhennir ardal y llyn ymhlith tair gwlad: mae Cenia yn meddiannu 6% (4,100 km2 neu 1,600 metr sgwâr), Wganda 45% (31,000 km2 neu 12,000 metr sgwâr), a Tansania 49% (33,700 km2 neu 13,000 metr sgwâr).[10]

Map topograffig o Lyn Victoria

O Lyn Victoria mae Nîl Wen, un o’r ddwy afon sy’n ffurfio Afon Nîl, yn tarddu.

Mae pysgota yn bwysig yn y llyn, ond mae wedi effeithio gan Ddraenogyn y Nîl, (Lates niloticus) nad yw’n byw yn y llyn yn naturiol. Rhoddwyd y pysgodyn yma yn y llyn am y tro cyntaf ym 1954 i geisio gwella’r pysgota, ynghyd â Tilapia’r Nîl (Oreochromis niloticus). Yn y 1980au cynyddodd nifer Draenogyn y Nil yn aruthrol, ac mae nifer fawr o rywogaethau sy’n frodorol i’r llyn wedi diflannu. Mae'r llyn yn cynnwys llawer o rywogaethau o bysgod nad ydynt ar gael yn unman arall, yn enwedig cichlidau.

Geirdarddiad[golygu | golygu cod y dudalen]

Ailenwyd y llyn gan y goresgynwyr gwyn ar ôl Brenhines Victoria o Loegr, yn adroddiadau'r fforiwr John Hanning Speke, y Sais cyntaf i'w ddogfennu. Cyflawnodd Speke hyn ym 1858, tra ar alldaith gyda Richard Francis Burton i ddod o hyd i darddiad Afon Nile.[11][12] Noddwyd yr alldaith hon yn ariannol gan y Gymdeithas Ddaearyddol Frenhinol (y Royal Geographic Society).

Daeareg[golygu | golygu cod y dudalen]

Yn ddaearegol, mae Llyn Victoria yn gymharol ifanc: tua 400,000 oed. Fe ffurfiodd pan gafodd afon sy'n llifo tua'r gorllewin ei rwystro gan floc cramennol.[13] Yn ystod ei hanes daearegol, aeth Llyn Victoria trwy newidiadau amrywio o'i iselder bas presennol, hyd at yr hyn a allai fod yn gyfres o lynnoedd llawer llai.[14] Mae samplau o greigiau a gymerwyd o'i wely Llyn Victoria yn dangos iddo sychu'n llwyr o leiaf dair gwaith ers iddo ffurfio.[13] Lake Victoria last dried out about 17,300 years ago, and it refilled 14,700 years ago[15] Mae'n debyg bod y cylchoedd sychu hyn yn gysylltiedig ag oesoedd iâ'r gorffennol, a oedd ar adegau pan fu lleihad mewn dyddodiad, yn fyd-eang. Sychodd y llyn ddiwethaf tua 17,300 o flynyddoedd yn ôl, ac fe ail-lenwodd 14,700 o flynyddoedd yn ôl wrth i'r cyfnod llaith yn Affrica ddechrau.[16]

Materion amgylcheddol[golygu | golygu cod y dudalen]

Draenogiad y Nîl (Lates niloticus)

Mae nifer o faterion amgylcheddol yn gysylltiedig â Llyn Victoria a sydd wedi achosi diflaniad llwyr llawer o rywogaethau cichlid endemig, sef yr "enghraifft fwyaf dramatig o ddifodiant a achosir gan bobl o fewn ecosystem".[17]

Pysgod ymledol[golygu | golygu cod y dudalen]

Gan ddechrau yn y 1950au, mae llawer o rywogaethau wedi'u cyflwyno i Lyn Victoria lle maent wedi ymledu drwy'r llyn, ac yn brif reswm dros ddifodiant llawer o cichlidau haplochromine endemig. Ymhlith y cyflwyniadau mae sawl tilapias: y frongoch (Coptodon rendalli), y bolgoch (C. zillii), Nil (Oreochromis niloticus) a tilapias smotiau glas (O. leucostictus).[18][19][20] Er bod y rhain wedi cyfrannu at ddifodiant pysgod brodorol trwy achosi newidiadau sylweddol i'r ecosystem, brodorion sydd wedi goroesi ac (yn achos tilapia Nile) o bosibl wedi'u croesrywio â'r tilapias brodorol sydd dan fygythiad mawr, y cyflwyniad enwocaf oedd y Lates niloticus.[18][19][21]

Hyacinth dŵr[golygu | golygu cod y dudalen]

Mae'r hyacinth dŵr wedi dod yn brif rywogaeth ymledol ymhlith planhigion Llyn Victoria.

Rhyddhawyd llawer o ddŵr gwastraff heb ei drin (carthffosiaeth) a dŵr ffo amaethyddol a diwydiannol yn uniongyrchol i Lyn Victoria dros y 30 mlynedd diwethaf, sydd wedi cynyddu lefelau maetholion nitrogen a ffosfforws yn y llyn yn fawr "gan sbarduno twf enfawr hyacinth dŵr egsotig, a wladychodd y llyn ar ddiwedd y 1990au ".[22][23]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]

  1. ↑ "The Victoria Nyanza. The Land, the Races and their Customs, with Specimens of Some of the Dialects". World Digital Library. 1899. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Mai 2016. Cyrchwyd 18 Chwefror 2013.
  2. ↑ "Lake Ukerewe". nTZ: An Information Resource for Northern Tanzania. David Marsh. Cyrchwyd 17 Hydref 2020.
  3. ↑ Stuart, Hamilton (2016-10-05) (yn en). Shoreline, Lake Victoria, vector polygon, ~2015. Harvard Dataverse. doi:10.7910/dvn/pwfw26.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Stuart, Hamilton (2018-11-13) (yn en). Lake Victoria Statistics from this Dataverse. Harvard Dataverse. doi:10.7910/dvn/fvjj4a.
  5. ↑ Saundry, Peter. "Lake Victoria".
  6. ↑ "Lake Victoria". Encyclopædia Britannica.
  7. ↑ 7.0 7.1 Stuart, Hamilton; Taabu, Anthony Munyaho; Noah, Krach; Sarah, Glaser (2018-05-17) (yn en). Bathymetry TIFF, Lake Victoria Bathymetry, raster, 2017, V7. Harvard Dataverse. doi:10.7910/dvn/soeknr.
  8. ↑ United Nations, Development and Harmonisation of Environmental Laws Volume 1: Report on the Legal and Institutional Issues in the Lake Victoria Basin, United Nations, 1999, page 17
  9. ↑ Stuart, Hamilton (2017-11-12) (yn en). Basin, Lake Victoria Watershed (inside), vector polygon, ~2015. Harvard Dataverse. doi:10.7910/dvn/z5rmyd.
  10. ↑ J. Prado, R.J. Beare, J. Siwo Mbuga & L.E. Oluka, 1991. A catalogue of fishing methods and gear used in Lake Victoria. UNDP/FAO Regional Project for Inland Fisheries Development (IFIP), FAO RAF/87/099-TD/19/91 (En). Rome, Food and Agricultural Organization.
  11. ↑ Alberge, Dalya (11 Medi 2011). "How feud wrecked the reputation of explorer who discovered Nile's source". The Guardian. Cyrchwyd 29 December 2013.
  12. ↑ Moorehead, Alan (1960). "Part One: Chapters 1–7". The White Nile. Harper & Row. ISBN 978-0-06-095639-4.
  13. ↑ 13.0 13.1 John Reader (2001). Africa. Washington, DC: National Geographic Society. tt. 227–28. ISBN 978-0-7922-7681-4.
  14. ↑ C.F. Hickling (1961). Tropical Inland Fisheries. London: Longmans.
  15. ↑ Verheyen; Salzburger; Snoeks; Meyer (2003). "Origin of the Superflock of Cichlid Fishes from Lake Victoria, East Africa". Science 300 (5617): 325–329. Bibcode 2003Sci...300..325V. doi:10.1126/science.1080699. PMID 12649486. http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:bsz:352-opus-32706.
  16. ↑ deMenocal, Peter; Ortiz, Joseph; Guilderson, Tom; Adkins, Jess; Sarnthein, Michael; Baker, Linda; Yarusinsky, Martha (January 2000). "Abrupt onset and termination of the African Humid Period" (yn en). Quaternary Science Reviews 19 (1–5): 347–361. Bibcode 2000QSRv...19..347D. doi:10.1016/S0277-3791(99)00081-5. ISSN 0277-3791.
  17. ↑ Fiedler, P.L. and P M. Kareiva, editors (1998). Conservation Biology: For the Coming Decade. 2nd edition. pp. 209–10. ISBN 978-0-412-09661-7
  18. ↑ 18.0 18.1 Lowe-McConnell, R (2009). "Fisheries and cichlid evolution in the African Great Lakes: progress and problems". Freshwater Reviews 2 (2): 131–51. doi:10.1608/frj-2.2.2.
  19. ↑ 19.0 19.1 Njiru; Waithaka; Muchiri; van Knaap; Cowx (2005). "Exotic introductions to the fishery of Lake Victoria: What are the management options?". Lakes & Reservoirs: Research and Management 10 (3): 147–55. doi:10.1111/j.1440-1770.2005.00270.x. http://karuspace.karu.ac.ke/handle/20.500.12092/2060.
  20. ↑ Pringle, R.M. (2005). The Origins of the Nile Perch in Lake Victoria. BioScience 55 (9): 780-787.
  21. ↑ Witte; Goldschmidt; Goudswaard; Ligtvoet; van Oijen; Wanink (1992). "Species extinction and concomitant ecological changes in Lake Victoria". Netherlands Journal of Zoology 42 (2–3): 214–32. doi:10.1163/156854291X00298.
  22. ↑ Luilo, G.B. (August 01, 2008). Lake Victoria water resources management challenges and prospects: a need for equitable and sustainable institutional and regulatory frameworks African Journal of Aquatic Science 33, 2, 105–13.
  23. ↑ Muli, J.; Mavutu, K.; Ntiba, J. (2000). "Micro-invertebrate fauna of water hyacinth in Kenyan waters of Lake Victoria". International Journal of Ecology and Environmental Science 20: 281–302.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Llyn_Victoria&oldid=11036128"