Llygrydd organig parhaus

Oddi ar Wicipedia
Llygrydd organig parhaus
Partïon gwladwriaethol i Gonfensiwn Stockholm ar Lygryddion Organig Parhaus
Mathllygrydd Edit this on Wikidata

Mae llygryddion organig parhaus (POPs) yn gyfansoddion organig sy'n gallu gwrthsefyll diraddio trwy brosesau cemegol, biolegol a ffotolytig.[1] Maent yn gemegau gwenwynig sy'n effeithio'n andwyol ar iechyd pobl a'r amgylchedd ledled y byd. Oherwydd y gallant gael eu cludo gan wynt a dŵr, mae'r rhan fwyaf o POPs a gynhyrchir mewn un wlad yn gallu ac yn effeithio ar bobl a bywyd gwyllt mewn gwlad arall, ymhell o'r man lle cânt eu defnyddio a'u rhyddhau.

Trafodwyd effaith POPs ar iechyd dynol ac amgylcheddol, gyda’r bwriad o ddileu neu gyfyngu’n ddifrifol ar eu cynhyrchiant, gan y gymuned ryngwladol yng Nghonfensiwn Stockholm ar Lygryddion Organig Parhaus yn 2001.

Mae'r rhan fwyaf o POPs yn blaladdwyr neu'n bryfleiddiaid, ac mae rhai hefyd yn doddyddion, yn fferyllol ac yn gemegau diwydiannol.[1] Er bod rhai POPs yn codi'n naturiol (ee o losgfynyddoedd), mae'r rhan fwyaf wedi'u gwneud gan bobl.[2] Mae'r "dwsin budr" POPs a nodwyd gan Gonfensiwn Stockholm yn cynnwys aldrin, clordan, dieldrin, indrin, heptachlor, HCB, mirex, tocsaphene, PCBs, DDT, deuocsinau, a dibenzofurans polyclorinedig.

Mae POPs fel arfer yn gyfansoddion organig halogenaidd ac yn dangos hydoddedd lipid uchel. Am y rheswm hwn, maent yn biogronni mewn meinweoedd brasterog. Mae cyfansoddion halogenaidd hefyd yn arddangos sefydlogrwydd mawr sy'n adlewyrchu anadweithedd bondiau C-Cl tuag at hydrolysis a diraddio ffotolytig. Mae sefydlogrwydd a lipoffiligedd cyfansoddion organig yn aml yn cyd-fynd â'u cynnwys halogen, felly mae cyfansoddion organig polyhalogenaidd yn peri pryder arbennig. Maent yn cael effaith negyddol ar yr amgylchedd trwy ddwy broses, cael eu cludo ymhell, sy'n caniatáu iddynt deithio ymhell o'u ffynhonnell, a biogronni, sy'n ail-grynhoi'r cyfansoddion cemegol hyn i lefelau a allai fod yn beryglus.[3] Mae cyfansoddion sy'n ffurfio POPs hefyd yn cael eu dosbarthu fel PBTs (parhaus, biogronnol a gwenwynig) neu TOMP (microlygryddion organig gwenwynig).[4]

Confensiwn Stockholm ar Lygryddion Organig Parhaus[golygu | golygu cod]

Mabwysiadwyd Confensiwn Stockholm a'i roi ar waith gan Raglen Amgylcheddol y Cenhedloedd Unedig (UNEP) ar 22 Mai 2001. Penderfynodd UNEP fod angen mynd i'r afael â rheoleiddio POP yn fyd-eang ar gyfer y dyfodol. Datganiad pwrpas y cytundeb yw "amddiffyn iechyd dynol a'r amgylchedd rhag llygryddion organig parhaus." O 2014 ymlaen, roedd 179 o wledydd yn cydymffurfio â chonfensiwn Stockholm. Mae'r confensiwn a'i gyfranogwyr wedi cydnabod gwenwyndra dynol ac amgylcheddol posibl POPs ac yn cydnabod bod gan POPs y potensial ar gyfer cludiant pel, biogronni a bio-chwyddo. Mae'r confensiwn yn ceisio astudio ac yna barnu a ellir categoreiddio nifer y cemegau sydd wedi'u datblygu mewn technoleg a gwyddoniaeth yn POPs ai peidio. Sgwennodd y cyfarfod cychwynnol yn 2001 restr ragarweiniol, a elwir y "dwsin budr", o gemegau sy'n cael eu dosbarthu fel POPs. O 2022 ymlaen, mae'r Unol Daleithiau wedi llofnodi Confensiwn Stockholm ond nid yw wedi'i gadarnhau. Ceir llond llaw o wledydd eraill sydd heb gadarnhau'r confensiwn ond mae'r rhan fwyaf o wledydd y byd wedi cadarnhau'r confensiwn.[5]

Effeithiau iechyd[golygu | golygu cod]

Gall amlygiad POP achosi diffygion datblygiadol, salwch cronig a marwolaeth. Mae rhai yn garsinogenau fesul IARC, gan gynnwys canser y fron o bosibl.[1] Mae llawer o POPs yn gallu tarfu endocrin yn y system atgenhedlu, y system nerfol ganolog, neu'r system imiwnedd . Mae pobl ac anifeiliaid yn agored i POPs yn bennaf trwy eu diet, yn alwedigaethol, neu wrth dyfu yn y groth.[1] Ar gyfer pobl nad ydynt yn dod i gysylltiad a POPs trwy ddulliau damweiniol neu alwedigaethol, mae dros 90% o'r amlygiad yn dod o fwydydd cynnyrch anifeiliaid oherwydd biogronni mewn meinweoedd braster a biogronni drwy'r gadwyn fwyd. Yn gyffredinol, mae lefelau serwm POP yn cynyddu gydag oedran ac yn tueddu i fod yn uwch mewn merched na dynion.[6]

Mae astudiaethau wedi ymchwilio i'r gydberthynas rhwng amlygiad lefel isel o POPs a chlefydau amrywiol. Er mwyn asesu'r risg o glefydau oherwydd POPs mewn lleoliad penodol, gall asiantaethau'r llywodraeth gynhyrchu asesiad risg iechyd dynol sy'n ystyried bio-argaeledd y llygryddion.[7]

Amhariad ar yr endocrin[golygu | golygu cod]

Mae'n hysbys bod mwyafrif y POPs yn amharu ar weithrediad arferol y system endocrin. Gall amlygiad lefel isel i POPs yn ystod cyfnodau datblygiadol hanfodol ffetws, newydd-anedig a phlentyn gael effaith barhaol trwy gydol eu hoes. Mae astudiaeth o 2002[8] yn crynhoi data ar yr amhariad ar yr endocrin a chymhlethdodau iechyd o ddod i gysylltiad â POPs yn ystod y prif gyfnodau datblygu. Nod yr astudiaeth oedd ateb y cwestiwn a all amlygiad cronig, lefel isel i POPs gael effaith iechyd ar y system endocrin a datblygiad organebau o wahanol rywogaethau. Mewn bywyd gwyllt, mae'r amserlenni datblygu hanfodol y groth, yn yr ofo, ac yn ystod cyfnodau atgenhedlu. Mewn bodau dynol, yr amserlen datblygu hanfodol yw yn ystod datblygiad y ffetws.[8]

System atgenhedlu[golygu | golygu cod]

Roedd yr astudiaeth yn 2002[8]

Mewn ardaloedd trefol ac amgylcheddau dan do[golygu | golygu cod]

Hyd at yn ddiweddar, credwyd bod amlygiad dynol i POPs yn digwydd yn bennaf trwy fwyd, ond mae patrymau llygredd dan do sy'n nodweddu rhai POPs wedi herio'r syniad hwn. Mae astudiaethau diweddar o lwch ac aer dan do wedi cynnwys amgylcheddau dan do fel prif ffynonellau ar gyfer amlygiad dynol trwy anadliad a llyncu.[9] Mae sawl astudiaeth wedi dangos bod lefelau POP dan do (aer a llwch) yn uwch na chrynodiadau POP awyr agored (aer a phridd).

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 Ritter L; Solomon KR; Forget J; Stemeroff M; O'Leary C. "Persistent organic pollutants" (PDF). United Nations Environment Programme. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2007-09-26. Cyrchwyd 2007-09-16.
  2. ↑ El-Shahawi M.S., Hamza A., Bashammakhb A.S., Al-Saggaf W.T. (2010). "An overview on the accumulation, distribution, transformations, toxicity and analytical methods for the monitoring of persistent organic pollutants". Talanta 80 (5): 1587–1597. doi:10.1016/j.talanta.2009.09.055. PMID 20152382.
  3. ↑ Walker, C.H., "Organic Pollutants: An Ecotoxicological Perspective" (2001).
  4. ↑ "Persistent, Bioaccumulative and Toxic Chemicals (PBTs)". Safer Chemicals Healthy Families (yn Saesneg). 2013-08-20. Cyrchwyd 2022-02-01.
  5. ↑ "STOCKHOLM CONVENTION ON PERSISTENT ORGANIC POLLUTANTS" (PDF). tt. 1–43. Cyrchwyd 27 March 2014.
  6. ↑ Vallack H.W., Bakker D.J., Brandt I., Broström-Ludén E., Brouwer A., Bull K.R., Gough C., Guardans R., Holoubek I., Jansson B., Koch R., Kuylenstierna J., Lecloux A., Mackay D., McCutcheon P., Mocarelli P., Taalman R.D.F. (1998). "Controlling persistent organic pollutants – what next?". Environmental Toxicology and Pharmacology 6 (3): 143–175. doi:10.1016/S1382-6689(98)00036-2. PMID 21781891.
  7. ↑ A. Schecter, gol. (March 30, 2012). "POPs and Human Health Risk Assessment". Dioxins and Health. 3rd. John Wiley & Sons. tt. 579–618. doi:10.1002/9781118184141.ch19. ISBN 9781118184141.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 Damstra T (2002). "Potential Effects of Certain Persistent Organic Pollutants and Endocrine Disrupting Chemicals on Health of Children". Clinical Toxicology 40 (4): 457–465. doi:10.1081/clt-120006748. PMID 12216998.
  9. ↑ Walker, C.H., "Organic Pollutants: An Ecotoxicological Perspective" (2001)

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Llygrydd_organig_parhaus&oldid=11801388"