Llus
| Llus | |
|---|---|
| |
| Llus neu lusi duon bach ar Fynydd Aberdâr. | |
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Teyrnas: | Plantae |
| Ddim wedi'i restru: | Angiosbermau |
| Ddim wedi'i restru: | Ewdicotau |
| Ddim wedi'i restru: | Asteridau |
| Urdd: | Ericales |
| Teulu: | Ericaceae |
| Genws: | Vaccinium |
| Rhywogaeth: | V. myrtillus |
| Enw deuenwol | |
| Vaccinium myrtillus L. | |
Planhigion bychain ac iddynt ffrwythau blasus yw Llus neu lusi duon bach (Lladin: Vaccinium myrtillus). Maent yn tyfu ar dir llaith, asidig trwy rannau o'r byd gyda hinsawdd gymhedrol.
Cesglir y ffrwythau o'r planhigyn gwyllt er mwyn eu bwyta, on nodweddiadol felly yn y Llychlyn, yr Alban, Iwerddon a Gwlad Pwyl. Yn Llychlyn, mae'n hawl i bawb hel llus, waeth pwy sy'n berchen ar y tir maent yn tyfu arno. Yn Iwerddon, gelwir y ffrwyth fraochán yn y Wyddeleg a fraughan yn y Saesneg, ac fe'u cesglir yn draddodiadol, ar y dydd sul olaf yng Ngorffennaf, a gelwir yn Fraughan Sunday.
Gellir bwyta'r ffrwythau'n ffres, neu eu defnyddio i wneud jam, sudd neu bastai. Yn Ffrainc, fe'u defnyddir yn sail i wirodlynnau, ac i roi flas i sorbet, a'r tarte aux myrtilles yw'r pwdin traddodiadol yn y Vosges a'r Massif Central. Yn Llydaw, caent eu bwyta gyda Crêpes. Mae hel llus ar y mynydd ar ddiwedd yr haf yn arfer poblogaidd hyd heddiw mewn rhannau o Gymru, e.e. yn Eryri, er ei bod hi'n cymryd amser i hel digon o'r ffrwythau bychain i wneud teisen blasus. Mis Awst yw'r amser gorau i hel llus (ond gweler yr adran Ffenoleg).
Ffenoleg[golygu | golygu cod y dudalen]
Mae yna dystiolaeth bod y planhigyn yn ffrwytho'n sylweddol gynt dros yr hanner canrif hyd at 2020. Fe all hyn fod yn adlewyrchiad o Newid Hinsawdd.
Dynoda'r echel-x y flwyddyn a'r echel-y wythnos y flwyddyn 1-52(+20). Fe berthyn y 4 pwynt wedi eu cylchu mewn coch i'r flwyddyn 2015 ac o gadw y cynharaf yn unig byddai'r duedd arwyddocaol (r=0.41, P<0.01) yn gryfach eto. Mae'r pwyntiau yn annibynnol ar ei gilydd[1].
Dyma rai o'r cofnodion y seilir y data arnynt: "rhai ffrwythau yn llawn ac yn biws" (wythnos 25),"llus wedi duo"(27), "hel llus" (26,28,33...), "llond berfa o lus" (28). Mae'n werth nodi manylion y cofnod cynharaf gan Megan Jones a dynnodd lun ar Foelyci, Tregarth ym mis Mai 2020. Ei sylw oedd "Maen nhw wedi bod yn ofnadwy o gynnar blwyddyn yma, tynnais i'r llun yma ar Mai 19fed, Moelyci". Roedd dau lusyn yn amlwg yn y llun.
Prosiect Gwyddoniaeth y Dinesydd oedd hwn.
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]
- ↑ Bwletin Llên Natur 150 (yn y wasg 1/7/2020)
