Blodeuwedd

Blodeuwedd

Merch hudolus a greodd y dewiniaid Gwydion ap Dôn a Math o flodau'r derw, banadl ac erwain, i fod yn wraig i Lleu Llaw Gyffes yw Blodeuwedd. Ceir ei hanes ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi, sef Math fab Mathonwy. Cynllwyniodd Blodeuwedd gyda'i chariad Gronw Pebr, arglwydd Penllyn, i ladd Lleu, ac fel cosb cafodd hi ei throi yn dylluan gan Gwydion.

Chwedl Blodeuwedd

Crëwyd Blodeuwedd gan Gwydion a Math. Aeth i fyw gyda Lleu Llaw Gyffes yn Nhomen y Mur (safle caer Rufeinig ger Trawsfynydd heddiw). Ymhen amser syrthiodd Blodeuwedd mewn cariad â Gronw Pebr, Arglwydd Penllyn a chynlluniodd y ddau sut i gael gwared â Lleu. Gwyddai Blodeuwedd na ellid lladd Lleu fel dyn cyffredin, a holodd ei gyfrinach gan gymryd arni ei bod yn poeni amdano. Dywedodd Lleu wrthi na ellid ei ladd os nad oedd yn gyntaf wedi ymolchi mewn cafn â tho arno ar lan afon, ac wedyn yn sefyll ar un troed ar ymyl y cafn a'r llall ar gefn bwch, a'i tharo â gwaywffon. Roedd rhaid bod blwyddyn yn gwneuthur y waywffon a hynny adeg gwasanaeth y Sul yn unig.

Adroddodd Blodeuwedd y gyfrinach wrth Gronw a dechreuodd wneud y waywffon. Ymhen blwyddyn yr oedd popeth yn barod. Roedd Blodeuwedd, Lleu a Gronw ar lan Afon Cynfal (ger Ffestiniog heddiw). Gofynnodd Blodeuwedd i Lleu ei hatgoffa sut y safai cyn y gellid ei ladd, a gwnaeth Lleu hyn heb wybod fod Gronw yn cuddio gerllaw.

Taflodd Gronw y waywffon at Lleu a throwyd ef yn eryr a chyda bloedd ofnadwy hedodd i ffwrdd. Yn fuan wedyn priodwyd Gronw Pebr a Blodeuwedd a phan glywodd Gwydion am hyn penderfynodd fynd i weld beth a ddigwyddodd i Lleu.

Gyda chymorth hwch daeth Gwydion o hyd i'w nai yn eistedd ar frigyn uchaf derwen. Meddyliodd ar unwaith mai Lleu oedd yr eryr a dechreuodd adrodd englynion wrtho, sef Englyn Gwydion, nes iddo ddisgyn ar lin Gwydion. Yna trawodd yr aderyn â hudlath gan ddychwelyd Lleu Llaw Gyffes i'w ffurf ei hun, ond yn wael iawn ei wedd.

"Mynnaf ddial y cam a gefais," meddai Gwydion, ac aeth i chwilio am Blodeuwedd. Daliwyd hi wrth Lyn y Morynion a dywedodd Gwydion wrthi, "Ni chei dy ladd, ond cei dy droi yn aderyn ac oherwydd y cam a wnaethost â Lleu ni chei ddangos dy wyneb yn y dydd rhag ofn yr holl adar eraill. Ni cholli dy enw, gelwir di byth yn Blodeuwedd."

A chyda hynny trowyd Blodeuwedd yn dylluan. Bu'n rhaid i Gronw Pebr sefyll fel y gwnaeth Lleu ar lan Afon Cynfal a lladdwyd ef gan Lleu â gwaywffon. Mae carreg a thwll ynddi ar lan yr afon yn dwyn yr enw Llech Gronw.

Etymoleg

Ceir peth ansicrwydd ynglŷn â ffurf ac ystyr ei henw. Yn ogystal â'r ffurf gyfarwydd Blodeuwedd (blodau + gwedd), ceir y ffurfiau amgen Blodeufedd (blodeu + medd, 1. "Brenhines y Blodau", 2. diod medd a wneir o flodau?) a Blodeuedd (hen ffurf ar yr enw lluosog "Blodau"). Blodeuwedd yw'r ffurf fwyaf cyffredin o lawer.

Llenyddiaeth fodern

Ysgrifennodd Saunders Lewis ddrama adnabyddus o'r enw Blodeuwedd sy'n seiliedig ar y chwedl.

Cynhyrchwyd addasiad ffilm Blodeuwedd gan Ffilmiau Bryngwyn ar gyfer S4C. Fe'i darlledwyd ar 1 Mawrth 1990. Cyfarwyddwr y ffilm oedd Siôn Humphreys ac roedd yn serennu Catherine Tregenna fel Blodeuwedd, Dafydd Emyr fel Gronw Pebr, Guto Roberts fel Gwydion, Llion Williams ac eraill.

Ffilmiwyd Tylluan Wen ym 1997 gan Ffilmiau'r Nant ar gyfer S4C. Addasiad ydyw o nofel Angharad Jones, Y Dylluan Wen, nofel am ferch ifanc nwydus sy'n seiliedig ar gymeriad Blodeuwedd.

Llyfryddiaeth

• W.J. Gruffydd, Math Vab Mathonwy (Caerdydd, 1928). Y testun yn yr orgraff wreiddiol gyda chyfieithiad Saesneg cyfochrog, ynghyd ag astudiaeth fanwl a nodiadau helaeth.
• Ifans, Dafydd & Rhiannon, Y Mabinogion (Gomer 1980) ISBN 1-85902-260-X (Sylwer fod y dyfyniadau uchod yn dod o'r diweddariad hwn yn hytrach na thestun gwreiddiol y Pedair Cainc.)
• Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930; sawl argraffiad diweddarach)