Teyrnwialen: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu

Mewn-lein

Fersiwn yn ôl 18:51, 29 Hydref 2020

Mae teyrnwialen yn ffon, staff neu wialen a ddelir yn y llaw gan frenin neu frenhines sy'n rheoli, fel eitem o arwyddocâd brenhinol neu imperialaidd. Yn drosiadol, mae'n golygu awdurdod neu sofraniaeth frenhinol neu imperialaidd.

Hynafiaeth

Roedd y Was a mathau eraill o ffyn yn arwyddion o awdurdod yn yr Hen Aifft. Am y rheswm hwn fe'u disgrifir yn aml fel "teyrnwialennau", hyd yn oed os ydynt yn ffyn o hyd llawn. Darganfuwyd un o'r teyrnwialennau brenhinol cynharaf ym medd Khasekhemwy yn Abydos. Gwyddwn fod brenhinoedd hefyd yn cario ffyn, a dangosir y Pharo Anedjib ar gerfluniau cerrig yn cario staff.

Tybiwn hefyd bod gan deyrnwialennau rhan ganolog yn y byd Mesopotamaidd, ac yn y rhan fwyaf o achosion roedd yn rhan o arfbeisiau brenhinol sofraniaid a duwiau. Mae hyn yn ddilys trwy gydol yr hanes Mesopotamaidd cyfan, fel y dangosir gan destunau llenyddol a gweinyddol, ac mewn eiconograffiaeth. Enw'r deyrnwialen Mesopotamaidd oedd ĝidru yn Swmereg ac ḫaṭṭum yn Acadeg.^[1]

Mae gan y gwaith llenyddol Tamil hynafol y Tirukkural penodau ar foeseg y deyrnwialen. Yn ôl Valluvar, "nid ei waywffon ond y deyrnwialen a rwymodd frenin i'w bobl."^[2]

Ymhlith y Groegiaid cynnar, y deyrnwialen (yn Hen Roeg σκῆπτρον neu skeptron) yw ffon hir, fel yr hyn a defnyddiodd Agamemnon, neu fe'i defnyddiwyd gan henuriaid uchel eu parch.^[3] Daeth barnwyr, arweinwyr milwrol, offeiriaid, ac eraill mewn awdurdod i'w ddefnyddio hefyd. Fe'i cynrychiolir ar fasys wedi'u paentio fel ffon hir wedi'u haddurno â metel. Pan fydd Zeus neu Hades yn defnyddio'r deyrnwialen, aderyn sydd ar ei ben.

Ymhlith yr Etrusciaid, defnyddiwyd teyrnwialennau gwych gan frenhinoedd ac reolwyr uchaf yr offeiriadaeth. Mae gan yr Amgueddfa Brydeinig, y Fatican, a'r Louvre teyrnwialennau Etruscaidd aur, wedi'u haddurno i'r eithaf.^[3]

Mae'n debyg bod y deyrnwialen Rufeinig yn deillio o'r deyrnwialen Etruscaidd. O dan y Weriniaeth, roedd teyrnwialen ifori yn arwydd o gonswl. Fe'i defnyddiwyd hefyd gan gadfridogion buddugol a dderbyniodd y teitl imperator. O dan yr Ymerodraeth Rufeinig, defnyddiwyd y sceptrum Augusti gan yr ymerawdwyr, a oedd yn ifori, gydag eryr euraidd ar y pen.^[3]

Oes Gristnogol

Pan ddechreuodd Gristnogaeth, yn aml roedd gan deyrnwialennau croes ar eu pennau yn lle eryr. Fodd bynnag, yn ystod yr Oesoedd Canol, roedd pennau'r teyrnwialennau yn amrywio'n sylweddol.^[3]

Yn Lloegr, o gyfnod cynnar iawn, defnyddiwyd dwy deyrnwialen ar yr un pryd, ac o amser Rhisiart I caiff eu gwahaniaethu trwy gael croes neu golomen ar eu pennau. Yn Ffrainc, roedd gan y deyrnwialen frenhinol fleur de lys ar ei ben, ac roedd gan un arall, a elwir y main de justice, law agored ar ei ben.

Mae seremoni coroni gynharaf Lloegr o'r 9fed ganrif yn sôn am deyrnwialen (sceptrum), a ffon (baculum). Yng nghoroni Ethelred II, mae teyrnwialen (sceptrum), a gwialen (virga) yn ymddangos.^[3] Mewn cyfrif o goroni Rhishart I mae'r deyrnwialen frenhinol o aur gyda chroes aur (sceptrum), a'r wialen aur gyda cholomen aur ar y top (virga), rhan o Dlysau'r Goron, yn ymddangos yn y cofnod hanesyddol am y tro cyntaf. Tua 1450 lluniodd Sporley, mynach o San Steffan, restr o'r creiriau yno. Roedd y rhain yn cynnwys y gwrthrychau a ddefnyddiwyd adeg coroni Sant Edward y Cyffeswr, a chafodd eu gadael ar gyfer coroni ei olynwyr. Yn y rhestr enwir teyrnwialen aur, gwialen bren, a gwialen haearn. Goroesodd y rhain tan y Werinlywodraeth, ac fe'u disgrifir yn fanwl mewn rhestr o'r regalia a luniwyd ym 1649, pan gafodd popeth eu dinistrio.^[3]

Ar gyfer coroni Siarl II, cafodd teyrnwialennau newydd eu creu gyda chroes a cholomen ar eu pennau, a gyda mân newidiadau maent yn dal i gael eu defnyddio heddiw. Mae dwy deyrnwialen arall ar gyfer y frenhines gydweddog wedi'u hychwanegu ers hynny.^[3]

Mae gan faneri Moldofa, a Montenegro teyrnwialennau arnynt.

Cyfeiriadau

↑ Bramanti, Armando (2017). "The Scepter (ĝidru) in Early Mesopotamian Written Sources". KASKAL. Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico 2017 (14). ISBN 978-88-94926-03-3. https://www.academia.edu/36557491/2017._The_Scepter_%C4%9Didru_in_Early_Mesopotamian_Written_Sources.
↑ Sundaram, P. S. (1990). Tiruvalluvar: The Kural (arg. First). Gurgaon: Penguin Books. t. 12. ISBN 978-01-44000-09-8.
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 ^3.6 "Sceptre", 1911 Encyclopædia Britannica Volume 24, https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Sceptre, adalwyd 2020-10-29

[1] Bramanti, Armando (2017). "The Scepter (ĝidru) in Early Mesopotamian Written Sources". KASKAL. Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico 2017 (14). ISBN 978-88-94926-03-3. https://www.academia.edu/36557491/2017._The_Scepter_%C4%9Didru_in_Early_Mesopotamian_Written_Sources.

[PSSundaram_Kural-2] Sundaram, P. S. (1990). Tiruvalluvar: The Kural (arg. First). Gurgaon: Penguin Books. t. 12. ISBN 978-01-44000-09-8.

[:0-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 ^3.6 "Sceptre", 1911 Encyclopædia Britannica Volume 24, https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Sceptre, adalwyd 2020-10-29

[1]

[2]

[3]

@@ Llinell 1: / Llinell 1: @@
+[[Delwedd:King George VI.jpg|bawd|[[Siôr VI, brenin y Deyrnas Unedig|Brenin Siôr VI]] yn gyda theyrnwialen]]
-[[Delwedd:Codice_di_hammurabi_03.JPG|bawd|Mae stela [[Cyfraith Hammurabi]] yn dangos y duw Shamash yn dal gwialenffon.]]
-[[Delwedd:Darius_the_Great.jpg|bawd|Cerfiad o [[Darius I, brenin Persia]] ar ei orsedd, yn dal teyrnwialen a lotws]]
 Mae '''teyrnwialen''' yn ffon, staff neu wialen a ddelir yn y llaw gan frenin neu frenhines sy'n rheoli, fel eitem o arwyddocâd brenhinol neu imperialaidd. Yn drosiadol, mae'n golygu awdurdod neu sofraniaeth frenhinol neu imperialaidd.
 == Hynafiaeth ==
-[[Delwedd:Zeus_Hermitage_St._Petersburg_20021009.jpg|bawd|Cerflun o [[Iau (duw)|Iau]] yn amgueddfa'r Hermitage, yn dal y deyrnwialen ac orb.]]
+[[Delwedd:Zeus_Hermitage_St._Petersburg_20021009.jpg|bawd|Cerflun o [[Iau (duw)|Iau]] yn amgueddfa'r Hermitage, yn dal y deyrnwialen ac orb.|chwith]]
-Roedd y ''Was'' a mathau eraill o ffyn yn arwyddion o awdurdod yn yr [[Yr Hen Aifft|Hen Aifft]]. Am y rheswm hwn fe'u disgrifir yn aml fel "teyrnwialennau", hyd yn oed os ydynt yn ffyn o hyd llawn. Darganfuwyd un o'r teyrnwialennau brenhinol cynharaf ym medd Khasekhemwy yn Abydos. Gwyddwn fod brenhinoedd hefyd yn cario ffyn, a dangosir y [[Pharo]] Anedjib ar gerflunau cerrig yn cario staff.
+Roedd y ''Was'' a mathau eraill o ffyn yn arwyddion o awdurdod yn yr [[Yr Hen Aifft|Hen Aifft]]. Am y rheswm hwn fe'u disgrifir yn aml fel "teyrnwialennau", hyd yn oed os ydynt yn ffyn o hyd llawn. Darganfuwyd un o'r teyrnwialennau brenhinol cynharaf ym medd Khasekhemwy yn Abydos. Gwyddwn fod brenhinoedd hefyd yn cario ffyn, a dangosir y [[Pharo]] Anedjib ar gerfluniau cerrig yn cario staff.
-Tybiwn hefyd bod gan deyrnwialennau rhan ganolog yn y byd [[Mesopotamia|Mesopotamaidd]], ac yn y rhan fwyaf o achosion roedd yn rhan o arfbeisiau brenhinol sofraniaid a duwiau. Mae hyn yn ddilys trwy gydol yr hanes Mesopotamaidd cyfan, fel y dangosir gan destunau llenyddol ac gweinyddol, ac mewn eiconograffeg. Enw y deyrnwialen Mesopotamaidd oedd ''ĝidru'' yn [[Swmereg]] ac ''ḫaṭṭum'' yn [[Acadeg]].<ref>{{Cite journal|last=Bramanti|first=Armando|title=The Scepter (ĝidru) in Early Mesopotamian Written Sources|journal=KASKAL. Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico|date=2017|volume=2017|issue=14|url=https://www.academia.edu/36557491/2017._The_Scepter_%C4%9Didru_in_Early_Mesopotamian_Written_Sources|isbn=978-88-94926-03-3}}</ref>
+Tybiwn hefyd bod gan deyrnwialennau rhan ganolog yn y byd [[Mesopotamia|Mesopotamaidd]], ac yn y rhan fwyaf o achosion roedd yn rhan o arfbeisiau brenhinol sofraniaid a duwiau. Mae hyn yn ddilys trwy gydol yr hanes Mesopotamaidd cyfan, fel y dangosir gan destunau llenyddol a gweinyddol, ac mewn eiconograffiaeth. Enw'r deyrnwialen Mesopotamaidd oedd ''ĝidru'' yn [[Swmereg]] ac ''ḫaṭṭum'' yn [[Acadeg]].<ref>{{Cite journal|last=Bramanti|first=Armando|title=The Scepter (ĝidru) in Early Mesopotamian Written Sources|journal=KASKAL. Rivista di storia, ambienti e culture del Vicino Oriente Antico|date=2017|volume=2017|issue=14|url=https://www.academia.edu/36557491/2017._The_Scepter_%C4%9Didru_in_Early_Mesopotamian_Written_Sources|isbn=978-88-94926-03-3}}</ref>
-Mae gan y waith llenyddol Tamil hynafol y ''Tirukkural'' pennodauar foeseg y deyrnwialen. Yn ôl Valluvar, "nid ei waywffon ond y deyrnwialen a rwymodd frenin i'w bobl."<ref name="PSSundaram_Kural">{{Cite book|last=Sundaram|pages=12|zbl=|mr=|isbn=978-01-44000-09-8|id=|doi=|url=|language=|location=Gurgaon|first=P. S.|date=1990|edition=First|volume=|series=|publisher=Penguin Books|title=Tiruvalluvar: The Kural|author-link=|jfm=}}</ref>
+Mae gan y gwaith llenyddol Tamil hynafol y ''Tirukkural'' penodau ar foeseg y deyrnwialen. Yn ôl Valluvar, "nid ei waywffon ond y deyrnwialen a rwymodd frenin i'w bobl."<ref name="PSSundaram_Kural">{{Cite book|last=Sundaram|pages=12|zbl=|mr=|isbn=978-01-44000-09-8|id=|doi=|url=|language=|location=Gurgaon|first=P. S.|date=1990|edition=First|volume=|series=|publisher=Penguin Books|title=Tiruvalluvar: The Kural|author-link=|jfm=}}</ref>[[Delwedd:Darius_the_Great.jpg|bawd|Cerfiad o [[Darius I, brenin Persia]] ar ei orsedd, yn dal teyrnwialen a lotws]]Ymhlith y [[Groeg yr Henfyd|Groegiaid]] cynnar, y deyrnwialen (yn [[Hen Roeg]] ''σκῆπτρον'' neu ''skeptron'') yw ffon hir, fel yr hyn a defnyddiodd [[Agamemnon]], neu fe'i defnyddiwyd gan henuriaid uchel eu parch.<ref name=":0">{{Citation|title=Sceptre|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Sceptre|work=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 24|access-date=2020-10-29}}</ref> Daeth barnwyr, arweinwyr milwrol, offeiriaid, ac eraill mewn awdurdod i'w ddefnyddio hefyd. Fe'i cynrychiolir ar fasys wedi'u paentio fel ffon hir wedi'u haddurno â metel. Pan fydd [[Zeus]] neu [[Hades (duw)|Hades]] yn defnyddio'r deyrnwialen, aderyn sydd ar ei ben.
+Ymhlith yr [[Etruria|Etrusciaid]], defnyddiwyd teyrnwialennau gwych gan frenhinoedd ac reolwyr uchaf yr [[Offeiriad|offeiriadaeth]]. Mae gan [[yr Amgueddfa Brydeinig]], y [[Fatican]], a'r [[Louvre]] teyrnwialennau Etruscaidd aur, wedi'u haddurno i'r eithaf.<ref name=":0" />
-Ymhlith y [[Groeg yr Henfyd|Groegiaid]] cynnar, y teyrnwialen (yn [[Hen Roeg]] ''σκῆπτρον'' neu ''skeptron'') yw ffon hir, fel yr hyn a defnyddiodd [[Agamemnon]], neu fe'i defnyddiwyd gan henuriaid uchel eu parch. Daeth barnwyr, arweinwyr milwrol, offeiriaid, ac eraill mewn awdurdod i'w ddefnyddio hefyd. Fe'i cynrychiolir ar fasys wedi'u paentio fel ffon hir wedi'u haddurno â metel. Pan fydd [[Zeus]] neu [[Hades (duw)|Hades]] yn defnyddio'r teyrnwialen, aderyn sydd ar ei ben.
-Ymhlith yr [[Etruria|Etrusciaid]], defnyddiwyd teyrnwialennau gwych gan frenhinoedd ac rheolwyr uchaf yr [[Offeiriad|offeiriadaeth]]. Mae gan [[yr Amgueddfa Brydeinig]], y [[Fatican]], a'r [[Louvre]] teyrnwialennau Etruscaidd aur, wedi'u haddurno i'r eithaf.
-Mae'n debyg bod y deyrnwialen Rufeinig yn deillio o'r deyrnwialen Etruscaidd. O dan y [[Gweriniaeth Rhufain|Weriniaeth]], roedd teyrnwialen ifori yn arwydd o gonswl. Fe'i defnyddiwyd hefyd gan gadfridogion buddugol a dderbyniodd y teitl ''imperator.''
-O dan yr [[Yr Ymerodraeth Rufeinig|Ymerodraeth Rufeinig]], defnyddiwyd y ''sceptrwm Augusti'' gan yr ymerawdwyr, ac yn roedd yn ifori, gydag [[eryr]] euraidd ar y pen.
+Mae'n debyg bod y deyrnwialen Rufeinig yn deillio o'r deyrnwialen Etruscaidd. O dan y [[Gweriniaeth Rhufain|Weriniaeth]], roedd teyrnwialen ifori yn arwydd o gonswl. Fe'i defnyddiwyd hefyd gan gadfridogion buddugol a dderbyniodd y teitl ''imperator.'' O dan yr [[Yr Ymerodraeth Rufeinig|Ymerodraeth Rufeinig]], defnyddiwyd y ''sceptrum Augusti'' gan yr ymerawdwyr, a oedd yn ifori, gydag [[eryr]] euraidd ar y pen.<ref name=":0" />
 == Oes Gristnogol ==
-[[Delwedd:Scepter_of_Tsar_Boris_III.jpg|chwith|bawd|313x313px|Teyrnwialen Frenhinol Boris III o [[Bwlgaria|Fwlgaria]]]]
+[[Delwedd:Scepter_of_Tsar_Boris_III.jpg|chwith|bawd|285x285px|Teyrnwialen Frenhinol Boris III o [[Bwlgaria|Fwlgaria]]]]
-[[Delwedd:Pedro_Américo_-_D._Pedro_II_na_abertura_da_Assembléia_Geral.jpg|bawd|Portread 1872 o'r Ymerawdwr Pedro II o Brasil, yn dal y Deyrnwialen Ymerodrol fawr iawn ac yn gwisgo eitemau eraill o Dlysau'r Goron Brasil]]
+[[Delwedd:Pedro_Américo_-_D._Pedro_II_na_abertura_da_Assembléia_Geral.jpg|bawd|Portread 1872 o'r Ymerawdwr Pedro II o Frasil, yn dal y Deyrnwialen Ymerodrol fawr iawn ac yn gwisgo eitemau eraill o Dlysau'r Goron Brasil]]
-Pan ddechreuodd [[Cristnogaeth|Gristnogaeth]], yn aml roedd gan deyrnwialennau [[croes]] ar eu pennau yn lle eryr. Fodd bynnag, yn ystod yr [[Yr Oesoedd Canol|Oesoedd Canol]], roedd pennau'r deyrnwialennau yn amrywio'n sylweddol.
+Pan ddechreuodd [[Cristnogaeth|Gristnogaeth]], yn aml roedd gan deyrnwialennau [[croes]] ar eu pennau yn lle eryr. Fodd bynnag, yn ystod yr [[Yr Oesoedd Canol|Oesoedd Canol]], roedd pennau'r teyrnwialennau yn amrywio'n sylweddol.<ref name=":0" />
-Yn [[Lloegr]], o gyfnod cynnar iawn, defnyddiwyd dau teyrnwialen ar yr un pryd, ac o amser [[Rhisiart I, brenin Lloegr|Rhisiart I]] caiff eu gwahaniaethu trwy cael chroes neu golomen ar eu pennau. Yn Ffrainc, roedd gan y deyrnwialen frenhinol ''fleur de lys'' ar ei ben, ac roedd gan un arall, a elwir y ''main de justice'', law agored ar ei ben.
+Yn [[Lloegr]], o gyfnod cynnar iawn, defnyddiwyd dwy deyrnwialen ar yr un pryd, ac o amser [[Rhisiart I, brenin Lloegr|Rhisiart I]] caiff eu gwahaniaethu trwy gael croes neu golomen ar eu pennau. Yn Ffrainc, roedd gan y deyrnwialen frenhinol ''fleur de lys'' ar ei ben, ac roedd gan un arall, a elwir y ''main de justice'', law agored ar ei ben.
-Mae seremoni coroni gynharaf Lloegr o'r 9fed ganrif yn sôn am deyrnwialen (''sceptrum''), a ffon (''baculum''). Yng nghoroni [[Ethelred yr Amharod|Ethelred II,]] mae teyrnwialen (''sceptrum'' ), a gwialen (''virga'') yn ymddangos. Mewn cyfrif o goroni [[Rhisiart I, brenin Lloegr|Rhishart I]] mae'r deyrnwialen brenhinol o aur gyda chroes aur ''(sceptrum),'' a'r wialen aur gyda cholomen aur ar y top ''(virga),'' rhan o Dlysau'r Goron, yn ymddangos yn y cofnod hanesyddol am y tro cyntaf. Tua 1450 lluniodd Sporley, mynach o [[Abaty Westminster|San Steffan]], restr o'r creiriau yno. Roedd y rhain yn cynnwys y gwrthrychau a ddefnyddiwyd adeg coroni Sant [[Edward y Cyffeswr]], a chafodd eu gadael ar gyfer coroni ei olynwyr. Yn y rhestr enwir teyrnwialen aur, gwialen bren, a gwialen haearn. Goroesodd y rhain tan y [[Gwerinlywodraeth Lloegr|Werinlywodraeth]], ac fe'u disgrifir yn manwl mewn rhestr o'r regalia a luniwyd ym 1649, pan cafodd popeth eu dinistrio.
+Mae seremoni coroni gynharaf Lloegr o'r 9fed ganrif yn sôn am deyrnwialen (''sceptrum''), a ffon (''baculum''). Yng nghoroni [[Ethelred yr Amharod|Ethelred II,]] mae teyrnwialen (''sceptrum''), a gwialen (''virga'') yn ymddangos.<ref name=":0" /> Mewn cyfrif o goroni [[Rhisiart I, brenin Lloegr|Rhishart I]] mae'r deyrnwialen frenhinol o aur gyda chroes aur ''(sceptrum),'' a'r wialen aur gyda cholomen aur ar y top ''(virga),'' rhan o Dlysau'r Goron, yn ymddangos yn y cofnod hanesyddol am y tro cyntaf. Tua 1450 lluniodd Sporley, mynach o [[Abaty Westminster|San Steffan]], restr o'r creiriau yno. Roedd y rhain yn cynnwys y gwrthrychau a ddefnyddiwyd adeg coroni Sant [[Edward y Cyffeswr]], a chafodd eu gadael ar gyfer coroni ei olynwyr. Yn y rhestr enwir teyrnwialen aur, gwialen bren, a gwialen haearn. Goroesodd y rhain tan y [[Gwerinlywodraeth Lloegr|Werinlywodraeth]], ac fe'u disgrifir yn fanwl mewn rhestr o'r regalia a luniwyd ym 1649, pan gafodd popeth eu dinistrio.<ref name=":0" />
-Ar gyfer coroni [[Siarl II, brenin Lloegr a'r Alban|Siarl II]], cafodd teyrnwialennau newydd eu creu gyda croes a'r cholomen ar eu pennau, a gyda mân newidiadau maent yn dal i gael eu defnyddio heddiw. Mae dau teyrnwialen arall ar gyfer y frenhines gydweddog wedi'u hychwanegu ers hynny.
+Ar gyfer coroni [[Siarl II, brenin Lloegr a'r Alban|Siarl II]], cafodd teyrnwialennau newydd eu creu gyda chroes a cholomen ar eu pennau, a gyda mân newidiadau maent yn dal i gael eu defnyddio heddiw. Mae dwy deyrnwialen arall ar gyfer y frenhines gydweddog wedi'u hychwanegu ers hynny.<ref name=":0" />
 Mae gan faneri [[Baner Moldofa|Moldofa]], a [[Baner Montenegro|Montenegro]] teyrnwialennau arnynt.