Sol Plaatje
| Sol Plaatje | |
|---|---|
 | |
| Ganwyd | 9 Hydref 1876  Gweriniaeth Rydd yr Oren |
| Bu farw | 19 Ionawr 1932, 19 Mehefin 1932 Johannesburg |
| Dinasyddiaeth |  De Affrica |
| Galwedigaeth | gwleidydd, cyfieithydd, newyddiadurwr, ysgrifennwr |
| Adnabyddus am | Mhudi |
| Plaid Wleidyddol | African National Congress |
Roedd Solomon Tshekisho Plaatje, fel rheol Sol Plaatje (9 Hydref 1876 - 19 Mehefin 1932) yn adnabyddus yn rhyngwladol fel newyddiadurwr, ymgyrchydd iaith, awdur a gwleidydd amlieithog o Dde Affrica, ac un o sefydlwyr Cyngres Genedlaethol Brodorol De Affrica (SANNC), a elwir bellach yn yr ANC. Cymaint bu ei gyfraniad i'r iaith a'r diwylliant Tswana ac at hawliau pobl frodorol De Affrica fel iddo gael ei gydnabod wedi cwymp Apartheid gan enw Cyngor Bwrdeistref Sol Plaatje (sy'n cynnwys dinas Kimberley), ar ei ôl a Phrifysgol Sol Plaatje yn y ddinas honno hefyd, a agorodd ei drysau yn 2014.[1]
Cyd-desun[golygu | golygu cod y dudalen]
Roedd yn frodor o Boshoff, Orange Free State, yn ieithydd cyntaf, sydd ar wahân i'w Setswana brodorol, prif iaith Botswana ac iaith fwyafrifol talaith 'North West' De Affrica gyfoes, hefyd gallai siarad Saesneg, Afrikaans, Iseldireg, Ffrangeg, Almaeneg, Sotho, Zulu a Xhosa. Cyfieithodd nifer o weithiau gan awduron Duon i ieithoedd Ewropeaidd, a gweithiau Saesneg, yn enwedig gweithiau William Shakespeare, i'w famiaith, Tswana.
Yn ystod yr Ail Ryfel y Boer rhwng 1899 a 1902, bu'n gweithio fel newyddiadurwr rhyfel, yn ddiweddarach fel cyhoeddwr papurau newydd y K Limited a Becoana (1901-1908) a Tsala a Batho ("Volksvriend", ers 1912). Bu'n gwasanaethu fel Ysgrifennydd Cyffredinol y Gyngres Genedlaethol Affricanaidd (ANC) ac mae'n teithio fel gweithredwr y Mudiad Hawliau Sifil Du sawl gwaith i Ganada (1920), yr Unol Daleithiau (1921) lle cyfarfu â'r ymgyrchwyr hawliau duon, Marcus Garvey a W. E. B. Du Bois. ac Ewrop. Bu farw ar 19 Mehefin 1932 yn Johannesburg.
Bywyd cynnar[golygu | golygu cod y dudalen]
Ganed Solomon Tshekisho Plaaitjie, yn Doornfontein, ger Boshof, Orange Free State, (a adwaenir bellach fel Talaith y Wladwriaeth Rydd), chweched plentyn o wyth i John a Martha, o lwyth y Tswana. Enw ei daid oedd Selogilwe Mogodi (1836-1881), ond rhoddodd ei ddarparwr gwaith, ffermwr gyda'r fan Groenewald, y llysenw Plaaitjie iddo. Yn ddiweddarach, defnyddiodd ei deulu ef fel fan. Pan oedd Solomon yn bedair oed, symudodd ei deulu i Pniel, yn y Cape Colony i weithio i genhadwr o'r Almaen, Ernst Westphal a'i wraig, Wilhelmine. Yno cafodd addysg cenhadol. Pan basiodd ei gyd-fyfyrwyr, dysgodd Wilhelmine ef yn bersonol, a rhoddodd iddo feiolin a phiano i'w chwarae yn ogystal â chanu. Pan oedd yn 15 oed, bu'n gweithio fel athro ysgolheigaidd ac yn y swydd am ddwy flynedd.
Ar ôl gadael yr ysgol, symudodd i Kimberley a dechreuodd weithio fel negesydd telegraff ar gyfer y swyddfa bost. Wedi hynny ysgrifennodd a phasiodd yr arholiad clerc, (yr uchaf yn y drefedigaeth) gyda marciau uwch nag unrhyw ymgeisydd arall wrth deipio yn ogystal ag yn yr Iseldireg. Gydag hynny, enillodd yr hawl i bleidlais - y ddeddf ar y pryd yn Nhrefedigaeth y Penrhyn oedd, os oedd person hŷn na 21 oed yn gallu darllen ac ysgrifennu yn yr Iseldiroedd a'r Saesneg, gâi'r hawl i'r bleidlais. Daeth yr hawl yma i ben pan ddaeth rheolaeth Prydain i ben.
Ieithydd[golygu | golygu cod y dudalen]
_in_Cradle_of_the_World_1923.jpg)
Magwyd Plaatje yn siaradwr Setswana (gelwir hefyd yn Tswana) a daeth yn rhugl mewn o leiaf saith iaith (Saesneg, Iseldireg (a oedd yn dal yn iaith swyddogol ac iaith addysg yn Ne Affrica nes yr 1920au), Afrikaans (a safonwyd ac enillodd statws yn ystod ei fywyd, er mai dyma oedd iaith bob-dydd mwyafrif y bobl a ystyriwyd yn "siaradwyr Iseldireg"), Xhosa, Swlŵeg, Almaeneg a Ffrangeg. Gweithiodd fel cyfieithydd llys yn ystod y Gwarchae Mafeking yn Rhyfel y Boer, a chyfieithodd waith William Shakespeare i Tswana. Byddai ei ddawn am iaith yn arwain at yrfa mewn newyddiaduraeth ac ysgrifennu. Bu'n olygydd ac yn berchen-berchennog baour Sestwana, Kuranta ya Becoana ("Gazette Bechuana") yn Mahikeng, ac yn Kimberley, y Tsala ya Becoana ("Cyfaill Bechuana") a'r Tsala ya Batho ("Cyfaill y Bobl").
Plaatje oedd y person du gyntaf o Dde Affrica gyntaf i ysgrifennu nofel yn Saesneg - Mhudi. Ysgrifennodd y nofel yn 1919, ond dim ond yn 1930 y cafodd ei chyhoeddi. Yn 1928 cyhoeddodd yr awdur Zulu RRR Dhlomo nofel Saesneg o'r enw An African Tragedy, dan wasg y cenhadwr, Lovedale Press, yn Alice. Golyga hyn yn mai nofel Dhlomo oedd y nofel gyntaf gan berson croenddu o Dde Affrica yn Saesneg, er mai nofel Plaatje, Mhudi, oedd yr un a ysgrifennwyd gyntaf. Ysgrifennodd hefyd Native Life in South Africa, a ddisgrifiwyd gan Neil Parsons fel "un o'r llyfrau mwyaf rhyfeddol ar Affrica gan un o awduron mwyaf nodedig y cyfandir",[2] a Boer War Diary a gyhoeddwyd gyntaf 40 mlynedd ar ôl ei farwolaeth.
Gwaddol[golygu | golygu cod y dudalen]
Bu coffa da am Plaatje wedi ei farwolaeth, ac yn enwedig wedi cwymp Apartheid. Enwyd prifysgol ar ei ôl, Prifysgol Sol Plaatje yn ninas Kimberley. Er, mewn arwydd o'r diffyg statws gwirioneddol iddo ac i'w iaith, dim ond yn Saesneg mae wefan y brifysgol (yn 2022) ac nid oes unrhyw gyrsiau na modiwlau drwy gyfrwng yr iaith Setwswana gan y brifysgol.
Ceir hefyd Bwrdeistref Sol Plaatje sy'n cynnwys dinas Kimberley yn nhalaith Noord Kaap, De Affrica yn 1995. Mae gwefan y bwrdeistref yn iaith Saesneg [3] er mai Saesneg yw'r drydydd iaith o ran siaradwyr iaith gyntaf ar ôl Afrikaans yna Setswana.[4]
Ceir Argae Sol Plaatje yn nhalaith y Free State, sef argae a adeiladwyd yn 1968 ond newidiwyd ei enw er cof am Sol Plaatje yn 2005.[5]
Sefydlwyd Sol Plaatje Prize for Translation sy'n wobr a ddyfernir ddwywaith y flwyddyn, a ddyfarnwyd gyntaf yn 2007,[6] am gyfieithu rhyddiaith neu farddoniaeth i'r Saesneg o unrhyw un o ieithoedd swyddogol eraill De Affrica. Trist nodi mai cyfieithu i'r Saesneg, ac felly cryfhau'r iaith honno, mae'r wobr ac nid cyfrannu na chyfoethogi ieithoedd brodorol De Affrica yw pwrpas y wobr.
Llyfryddiaeth[golygu | golygu cod y dudalen]
Llyfrau yn Setswana[golygu | golygu cod y dudalen]
Cyfieithiadau o ddramâu William Shakespeare i'r Setswana.
- Dikhontsho tsa bo-Juliuse Kesara - Julius Caesar
- Diphosho-phosho - The Comedy of Errors
Llyfrau Saesneg[golygu | golygu cod y dudalen]
Llyfrau Saesneg a gyhoeddwyd yn ystod ei fywyd:
- The Boer War Diary of Sol T. Plaatje: an African at Mafeking. Macmillan. 1973. ISBN 978-0-86954-002-2.CS1 maint: ref=harv (link) with John L. Comaroff
- The Essential Interpreter (circa 1909) traethawd
- Mhudi, an epic of South African native life a hundred years ago. Negro Universities Press. 1930.CS1 maint: ref=harv (link)
- Native Life in South Africa. London: P. S. King and Son Ltd. 1916. ISBN 978-3-8491-6441-6.CS1 maint: ref=harv (link)
- Sechuana Proverbs, with Literal Translations and Their European Equivalents,... by Solomon T. Plaatje,... K. Paul, Trench, Trubner and Company. 1916.CS1 maint: ref=harv (link)
- A Sechuana Reader in International Phonetic Orthography: (with English Translations). 1916.CS1 maint: ref=harv (link)
- Bantu Folk-Tales and Poems
Dolenni allanol[golygu | golygu cod y dudalen]
- Bywgraffiad a Cronoleg o'i fywyd
- Gwaith gan Sol Plaatje yn Project Gutenberg
- Native Life in South Africa yn Project Gutenberg
- Audio Recordings: Audio from South African Music Archive Project, info
- Darlith ar Sol Plaatje gan Dr Brian Willan ar Youtube
- 'Sol Plaatje lauded as a game-changer in the field of journalism' eitem newyddion, 2020
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]
- ↑ Address by the President of South Africa during the announcement of new Interim Councils and names of the New Universities, 25 July 2013, retrieved 25 July 2013.
- ↑ Plaatjie 1996, t. foreword.
- ↑ "Gwefan Bwrdeistref Sol Plaatje". 2022-04-21.
- ↑ "Statistics by place". Statistics South Africa. Cyrchwyd 27 September 2015.
- ↑ Government Gazette, REPUBLIC OF SOUTH AFRICA, Vol. 478 Pretoria 1 April 2005 No. 27408 retrieved 16 Aug 2013
- ↑ "Awards and Prizes - English Academy of Southern Africa" (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-07-16.