Gikuyu

Oddi ar Wicipedia
Gikuyu
Enghraifft o'r canlynoliaith naturiol, iaith fyw Edit this on Wikidata
MathKikuyu–Kamba Edit this on Wikidata
Enw brodorolGĩkũyũ Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 6,623,000[1]
    • cod ISO 639-1ki Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-2kik Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-3kik Edit this on Wikidata
    RhanbarthCentral Province Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin Edit this on Wikidata
    Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

    Iaith Bantw a siaredir gan genedl y Gĩkũyũ (Agĩkũyũ) o Cenia yw Kikuyu neu Gikuyu (Gikuyu: Gĩkũyũ [ɣēkōjó]). Mae'n un o'r pum iaith sy'n rhan o'r is-grŵp, Thagichu sy'n ymestyn o Cenia i Tansanïa.[2] Siaredir Kikuyu yn bennaf yn yr ardal rhwng Nyeri a Nairobi yn nhalaith ganolog Cenia. Mae'r pobl Kikuyu fel arfer yn adnabod eu tiroedd wrth y cadwyni o fynyddoedd cyfagos yng Nghanol Kenya y maen nhw'n eu galw'n Kĩrĩnyaga. Mae'r iaith Gikuyu yn ddealladwy o debyg i'w chymdogion cyfagos, y Meru a'r Embu. Kikuyu yw'r ail iaith a siaredir fwyaf yn Kenya ar ôl Swahili a chyn Saesneg ac fe'i siaredir yn arbennig yn y dalaith ganolog rhwng dinasoedd Nyeri a Nairobi . Mae'r Kikuyu hefyd yn ffurfio'r grŵp ethnig mwyaf yn Kenya, gyda thua 4.4 miliwn o bobl yn ôl rhai[3] ac hyd at 6.6 miliwn siaradwr yn ôl eraill.[4] Mae hyn tua 20% o boblogaeth Cenia.[5] Siaradir yr iaith hefyd yn Tansanïa ac Wganda.

    Tafodieithoedd[golygu | golygu cod]

    Yr awdur Gikuyu, Ngũgĩ wa Thiong'o yn Literaturhaus München (2012)
    Siroedd Cenia wedi 2012, siaredir Gikuyu yn y siroedd canolog rhwng Nyeri a Nairobi

    Mae gan Kikuyu bedair prif dafodiaith ddealladwy. Rhennir ardaloedd y Dalaith Ganolog ar hyd ffiniau traddodiadol y tafodieithoedd hyn, sef Kĩrĩnyaga, Mũrang'a, Nyeri a Kiambu. Mae'r Kikuyu o Kĩrĩnyaga yn cynnwys dwy brif is-dafodiaith - yr Ndia a Gichugu sy'n siarad y tafodieithoedd Kĩndia a Gĩgĩcũgũ. Nid oes gan y Gicugus a'r Ndias y sain "ch" neu "sh", a byddant yn defnyddio'r sain "s" yn lle hynny, a dyna pam y mae ynganiad "Gĩcũgũ" yn hytrach na "Gĩchũgũ". Er mwyn clywed Ndia yn cael ei siarad, mae angen bod yn Kerugoya, tref fwyaf Sir Kirinyaga. Mae trefi cartref eraill yr Ndia, lle siaredir ffurfiau "purach" o'r dafodiaith, wedi'u lleoli yn ardaloedd planhigfeydd te Kagumo, Baricho, Kagio, a bryniau Kangaita. Yn is i lawr y llethrau mae Kutus, sy'n dref brysur gyda chymaint o ddylanwadau o'r tafodieithoedd eraill fel ei bod yn anodd gwahaniaethu rhyngddynt. Mae'r dafodiaith hefyd yn gyffredin yn ardal tyfu reis Mwea.

    Mae patrymau tonyddol digamsyniol y dafodiaith Gichũgũ (sy’n swnio fel Meru neu Embu, chwaer ieithoedd i Kikuyu) i’w clywed yn ardaloedd tyfu coffi Kianyaga, Gĩthũre, Kathũngũri, Marigiti. Mae'r Gichugu yn newid yn hawdd i dafodieithoedd Kikuyu eraill mewn sgwrs â gweddill y Kikuyu.

    Safonwyd yr iaith gyntaf yn 1922.[2]

    Ffonoleg[golygu | golygu cod]

    Eicon ISO 639 yr iaith

    Symbolau a ddangosir mewn cromfachau yw'r rhai a ddefnyddir yn yr orgraff.

    Llefariaid[golygu | golygu cod]

    Blaen Canolog Cefn
    Uchel i u
    Canol-uchel e (ĩ) o (ũ)
    Canol-isel ɛ (e) ɔ (o)
    Isel a

    Cytseiniaid[golygu | golygu cod]

    Bilabiaidd Dental/
    Alveolar     		Palatal Velar Glottal
    Plosive voiceless t (t) k (k)
    voiced prenasalised ᵐb (mb) ⁿd (nd) ᵑɡ (ng)
    Affricate ᶮdʒ (nj)
    ataliad trwynol (Nasal Stop) m (m) n (n) ɲ (ny) ŋ (ng')
    Fricative voiceless ʃ (c) h (h)
    voiced β (b) ð (th) ɣ (g)
    Liquid ɾ (r)
    Approximant j (y) w (w)

    Mae'r cytseiniaid prenasalized yn aml yn cael eu ynganu heb prenasalization, ac felly /ᵐb ⁿd ᶮdʒ ᵑɡ/ yn aml yn cael eu gwireddu fel [b dʒ ɡ].

    Tonau[golygu | golygu cod]

    Tref Kikuyu (2009)
    Dawnswyr traddodiadol Kikuyu ar gyfer seremoni urddo'r Arlywydd Uhuru (2017)

    Mae gan Kikuyu tôn dwy lefel (uchel ac isel), tôn codi isel-uchel, a cham i lawr (downstep).[6] Cynrychiolir tôn uchel gan acen acíwt, e.e., á, tra bod tôn isel yn cael ei gynrychioli gan acen bedd, e.e., à.[7]

    Gramadeg[golygu | golygu cod]

    Trefn geiriau canonaidd Gĩkũyũ yw SVO (pwnc–berf–gwrthrych). Mae'n defnyddio arddodiaid yn hytrach nag ystumiau, ac mae ansoddeiriau yn dilyn enwau.[8]

    Mae Gikuyu yn rhannu llawer o nodweddion gramadegol ag ieithoedd Bantw eraill, sef cryn dipyn o aglutination, h.y., ychwanegu atodion at ffurf sylfaen mewn ffurfiau enwol a geiriol.[7]

    Enwau[golygu | golygu cod]

    Rhennir enwau Gikuyu yn ddeg dosbarth enw. Er bod cynnwys rhai dosbarthiadau enwau yn semantig dryloyw, mae peth anrhagweladwy a yw enw ag ystyr arbennig yn perthyn i ddosbarth penodol. Er enghraifft, mae enwau Dosbarth 1 yn dynodi i fodau dynol.

    Cysylltir pob dosbarth enwol â rhagddodiad neillduol, un yn yr unigol, ac un arall yn y lluosog. Ar gyfer enwau Dosbarth 1 sy’n dynodi bodau dynol, defnyddir y rhagddodiaid canlynol: mũndũ ‘person’, kamũndũ ‘person bach’, aũ ‘llawer o bobl’. Mae yna hefyd ragddodiaid dirmygus.

    Mae enwau fel arfer yn cario marc ffurfdroëdig sy’n mynegi rhyw a rhif ar yr un pryd, e.e., yn mũ-ndũ mũ-kũrũ ‘hen berson’ (unigol) ac andũ a-kũrũ (lluosog), mae enw ac addasydd yn cario marciwr rhyw a rhif.[7]

    Yr Wyddor[golygu | golygu cod]

    Mae Kikuyu wedi'i ysgrifennu yn yr wyddor Ladin. Nid yw'n defnyddio'r llythrennau l f p q s v x z, ac mae'n ychwanegu'r llythrennau ĩ ac ũ. Yr wyddor Kikuyu yw:

    a b c d e g h i ĩ j k m n o r t u ũ w y[9] Cynrychiolir rhai seiniau gan ddeugraffau megis ng ar gyfer y trwynol velar /ŋ/.

    Statws a defnydd heddiw[golygu | golygu cod]

    Logo Wicipedia yr iaith Gikuyu, ysywaeth, ceir ond 1,500 cofnod yn yr iaith erbyn haf 2023

    Statws[golygu | golygu cod]

    Er nad oes gan Gikuyu statws swyddogol yn Kenya lle (yr ieithoedd swyddogol yw Saesneg a Swahili), mae, serch hynny, yn chwarae rhan bwysig yn cael ei siarad fel iaith gyntaf gan bobl Gikuyu ac yn un sydd hefyd yn cael ei dysgu fel iaith gyntaf. ail neu drydedd iaith gan nad ydynt yn Gikuyu. Mae hyn yn arbennig o wir mewn ardaloedd trefol fel Nairobi, dinas fwyaf Dwyrain Affrica ac yn ardaloedd cyfagos canol Kenya. Mae Gikuyu yn cael ei addysgu mewn ysgolion cynradd ac yn cael ei ddefnyddio mewn cyfryngau newyddion, rhaglenni radio, teledu, fideos, a sinema.[7]

    Addysg[golygu | golygu cod]

    Cafwyd mudiad boblogaidd yn yr 1920au a 30au dros sefydlu ysgolion yn nhiriogaeth y Gikuyu. Gan bod y tiroedd yn agos i ganolfanau llywodraethiant y weinyddiaeth wladychol Brydeinig yn y brifddinas, Nairobi, roedd y Gikuyu yn fwy ymwybodol na sawl cenedl arall o bwysigrwydd addysg. Sefydlwyd mudiad i gynnig addysg mwy safonnol ac academaidd na'r un oedd yn bodoli drwy'r ysgolion y cenhadon. Ysywaeth, Saesneg oedd prif gyfrwng yr ysgolion hyn gan i'r Gikuyu gysylltu Saesneg â grym a bu iddyn hefyd fod yn ddirmygus o gyflwyno Swahili fel iaith addysg gan weld hwnnw'n israddol i'r Saesneg ac yn ystryw gan y llywodraeth wladychol i gau llwybrau gyrfa i'r Affricaniaid a chadw i'r bobl wyn.[10]

    Mewn ysgolion cynradd dysgir y plant Saesneg, Kiswahili a gweithgaredd ieithoedd brodorol (sy'n cynnwys Gikuyu).[11]

    Cyfryngau[golygu | golygu cod]

    Darlledwyd rhaglenni Gikuyu ar y radio am y tro cyntaf (ynghyd ag ieithoedd eraill; Kiswahili, Dholuo, Kinandi, Kiluhya, Kikib ac Arabic) fel rhan o'r African Broadcasting Services a sefydlwyd er mwyn darlledu i bobloedd cynhenid y wlad. Ceir gorsaf radio benodol Gikuyu fel rhan o wasanaeth wladwriaethol Kenya Broadcasting Corporation, a elwir yn Radio Coro.[12]

    Ceir gwasanaeth teledu yn yr iaith Kikuyu sydd ar ddim ar Youtube a Facebook o'r enw Gikuyu Television.[13] ond ymddengys ei fod yn fwy gweithredol ar Facebook.[14]

    Ceir hefyd wasanaeth newyddion Inooro[15] sydd yn cynnwys clipiau ac eitemau ffilm a chyfweliadau yn yr iaith ar y cyfryngau cymdeithasol fel Facebook,[16] yn yr iaith a'r cofnodolyn, Mutiiri.[17]

    Llenyddiaeth[golygu | golygu cod]

    Mae i'r iaith peth ymwybyddiaeth a statws lenyddol uwch na nifer fawr o ieithoedd cynhenid eraill Affrica. Daw hyn am fod llenyddiaeth nodedig wedi'i hysgrifennu yn yr iaith Kikuyu. Er enghraifft, Mũrogi wa Kagogo ("Dewin y Frân") Ngũgĩ wa Thiong'o yw'r llyfr hiraf y gwyddys amdano a ysgrifennwyd yn Kikuyu. Awduron eraill sy'n ysgrifennu yn Kikuyu yw Gatua wa Mbũgwa a Waithĩra wa Mbuthia. Mae Mbuthia wedi cyhoeddi gweithiau amrywiol mewn gwahanol genres - traethodau, barddoniaeth, straeon plant a chyfieithiadau - yn Kikuyu. Ysgrifennodd y diweddar Wahome Mutahi weithiau yn Kikuyu hefyd. Hefyd, ysgrifennodd Gakaara wa Wanjaũ ei lyfr poblogaidd, Mau Mau Author in Detention, a enillodd Wobr Noma yn 1984.[18]

    Mewn diwylliant poblogaidd[golygu | golygu cod]

    Ceir cerddoriaeth iaith Giguyu.

    Yn y ffilm a ryddhawyd yn 1983, Star Wars Penod VI: Return of the Jedi, mae'r cymeriad Nien Nunb yn siarad yn yr iaith Kikuyu.[19]

    Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

    1. ↑ https://www.ethnologue.com/language/kik. Ethnolog. dyddiad cyrchiad: Medi 2019.
    2. ↑ 2.0 2.1 "Kikuyu". Urumwe. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    3. ↑ "Kikuyu" (yn Saesneg). Encyclopædia Britannica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Gorffennaf 2019. Cyrchwyd 7 Gorffennaf 2018.
    4. ↑ "Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Gikuyu" (yn Saesneg). Ethnologue. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 Mai 2020. Cyrchwyd 7 Gorffennaf 2018.
    5. ↑ "Kikuyu" (PDF). NALRC. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2022-10-25. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    6. ↑ Kevin C. Ford, 1975. "The tones of nouns in Kikuyu," Studies in African Linguistics 6, 49–64; G.N. Clements & Kevin C. Ford, 1979, "Kikuyu Tone Shift and its Synchronic Consequences", Linguistic Inquiry 10.2, 179–210.
    7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 "Gikuyu". Must Go. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    8. ↑ Wals.info
    9. ↑ "Archived copy". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 June 2020. Cyrchwyd 21 March 2009.CS1 maint: archived copy as title (link)
    10. ↑ "The Kenyan government and the Kikuyu independent schools: from attempted control to suppression, 1929-1952". The Free Library. 1998.
    11. ↑ "Basic Education Curriculum Framework" (PDF). Kenya Institute of Curriculum Development. Kenya Institute of Curriculum Development. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2017-11-17. Cyrchwyd 18 October 2017.
    12. ↑ "Radio Services". KBC. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    13. ↑ "Gikuyu TV". Youtube. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    14. ↑ "Giguyu TV". Facebook. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    15. ↑ "iNooro TV". iNooro TV Live. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    16. ↑ "iNooro TC". Facebook. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    17. ↑ "Why Study Kikuyu?" (PDF). Gwefan National African Language Resource Center (NALRC). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2022-10-25. Cyrchwyd 18 Gorffennaf 2023.
    18. ↑ Ngũgĩ wa Thiongʼo (1986). Decolonising the mind : the politics of language in African literature. London. t. 24. ISBN 0-435-08016-4. OCLC 13333403.
    19. ↑ Feldmann, Compiled from Wire Service Dispatches with Analysis from Monitor Correspondents Around the World, Edited by Linda (28 July 1983). "In Kenya, audiences roar at language in 'Jedi' film". Christian Science Monitor. ISSN 0882-7729. Cyrchwyd 24 June 2017.

    Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

    Eginyn erthygl sydd uchod am Genia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Gikuyu&oldid=12284861"