Nairobi

Oddi ar Wicipedia
Nairobi
Mathprifddinas, endid daearyddol, gweinyddol yn Cenia, dinas fawr, dinas â miliynau o drigolion Edit this on Wikidata
Poblogaeth5,545,000 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 1899 Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+03:00 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolDyffryn yr Hollt Deheuol Edit this on Wikidata
SirSir Nairobi Edit this on Wikidata
GwladBaner Cenia Cenia
Arwynebedd696,000,000 m² Edit this on Wikidata
Uwch y môr1,661 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau1.2864°S 36.8172°E Edit this on Wikidata
KE-110 Edit this on Wikidata
Map

Prifddinas a dinas fwyaf Cenia yw Nairobi a chyfeirir ati'n aml fel "Dinas Werdd yr Haul". Daw'r enw 'Nairobi' o'r Maasai Enkare Nyorobi, "man y dyfroedd oer". Gyda phoblogaeth o dros 5,545,000 (2016)[1] yn y ddinas a thua 10 miliwn yn yr ardal ddinesig ehangach, hi yw'r ddinas fwyaf yn Nwyrain Affrica a'r bedwaredd yn Affrica o ran poblogaeth. Llifa Afon Nairobi ("y dyfroedd oer") drwy'r ddinas, 1,795 metr (5,889 tr) uwch lefel y môr.[2]

Sefydlwyd Nairobi ym 1899 gan awdurdodau trefedigaethol (neu Colonial) Lloegr yn Nwyrain Affrica, fel depo rheilffordd ar Reilffordd Wganda.[3] Tyfodd y dref yn gyflym i gymryd lle Mombasa fel prifddinas Cenia erbyn 1907.[4] Ar ôl annibyniaeth y wlad ym 1963, daeth Nairobi'n brifddinas Gweriniaeth Cenia.[5] Yn ystod cyfnod trefedigaethol Cenia, daeth y ddinas yn ganolfan ar gyfer diwydiant coffi, te a sisal.[6][7]

Lleoliad Nairobi o fewn Cenia

Yn gartref i filoedd o fusnesau o Cenia a dros 100 o gwmnïau a sefydliadau rhyngwladol mawr, gan gynnwys Rhaglen Amgylcheddol y Cenhedloedd Unedig (Amgylchedd y Cenhedloedd Unedig) a Swyddfa'r Cenhedloedd Unedig yn Nairobi (UNON), mae Nairobi yn ganolbwynt ar gyfer busnes a diwylliant. Saif Cyfnewidfa Gwarantau Nairobi (Nairobi Securities Exchange; NSE) yn un o'r mwyaf yn Affrica a'r gyfnewidfa ail-hynaf ar y cyfandir. Hon yw pedwerydd cyfnewidfa fwyaf Affrica o ran cyfaint y masnachu dyddiol. Gerllaw, ceir Parc Cenedlaethol Nairobi gyda gwarchodfa anifeiliaid-mawr.[8]

Mae dinas Nairobi yn gorwedd oddi fewn i ranbarth Metropolitan Nairobi (neu Nairobi Fwyaf), sy'n cynnwys 5 allan o 47 sir Cenia, ac sy'n cynhyrchu tua 60% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth y genedl gyfan. Y siroedd yw:

Ardal Sir Arwynebedd (km2) Poblogaeth
census 2019
Trefi / dinasoedd yn y sir
Core Nairobi Sir Nairobi 696 4,397,073 Nairobi
Northern Metro Sir Kiambu 2,449.2 2,417,735 Kiambu, Thika, Limuru, Ruiru, Karuri, Kikuyu, Ruaka, Kahawa a Githunguri
North Eastern Metro Sir Murang 2,325.8 1,056,640 Gatanga, Kandara, Kenol/Kabati, Murang'a
Southern Metro Sir Kajiado 21,292.7 1,107,296 Kajiado, Olkejuado, Bissil, Ngong, Kitengela, Kiserian, Ongata Rongai
Eastern Metro Sir Machakos 5,952.9 1,421,932 Kangundo-Tala, Machakos, Athi
Cyfanswm Metro Nairobi 32,715.5 10,400,676

Ffynhonnell: Nairobi Metro/ Cyfrifiad Cenia Archifwyd 2021-01-24 yn y Peiriant Wayback.

Hanes[golygu | golygu cod]

Hanes cynnar[golygu | golygu cod]

Mynedfa i Orsaf Reilffordd Nairobi 1899
Nairobi yn 1899

Yn wreiddiol, roedd safle Nairobi yn rhan o gors anghyfannedd.[9] Daw'r enw Nairobi ei hun o'r ymadrodd Maasai sy'n golygu "dyfroedd cŵl", gan gyfeirio at y llif dŵr oer a lifai trwy'r ardal.[10] Gyda dyfodiad Rheilffordd Wganda, nodwyd y safle gan Syr George Whitehouse ar gyfer depo siop, tir siyntio a maes gwersylla ar gyfer y llafurwyr Indiaidd a weithiai ar y rheilffordd. Roedd Whitehouse, prif beiriannydd y rheilffordd, yn ffafrio'r safle fel man gorffwys delfrydol oherwydd ei ddrychiad uchel, yr hinsawdd dymherus, ei gyflenwad dŵr digonol a'i fod wedi'i leoli ychydig cyn esgyniad serth sgarpiau Limuru.[11][12] Cafodd y dewis hwn ei feirniadu fodd bynnag gan swyddogion o fewn llywodraeth y Protectorate a oedd yn teimlo bod y safle'n rhy wastad, wedi'i ddraenio'n wael ac yn gymharol anffrwythlon.[13]

Yn ystod yr oes cyn-drefedigaethol, roedd pobl Cenia'n byw mewn pentrefi ymhlith eu llwythau a'u diwylliannau lle roedd ganddyn nhw lywodraethwyr yn eu cymunedau yn hytrach nag arlywydd.[13]

Ym 1898, comisiynwyd Arthur Church i ddylunio cynllun y dref gyntaf ar gyfer y depo rheilffordd. Roedd yn cynnwys dwy stryd - Victoria Street a Station Street (yn iaith y goresgynwyr gwyn), deg rhodfa, adeiladau staff ac ardal fasnachol Indiaidd. Cyrhaeddodd y rheilffordd Nairobi ar 30 Mai 1899, a chyn bo hir disodlodd Nairobi Machakos fel pencadlys gweinyddiaeth y dalaith ar gyfer talaith Ukamba.[14][15]

Fodd bynnag, roedd y blynyddoedd cynnar yn llawn o broblemau malaria gan arwain at o leiaf un ymgais i ail-leoli'r dref mewn man arall.[16] Yn gynnar yn y 1900au, ailadeiladwyd Bazaar Street (Biashara Street erbyn hyn) yn llwyr ar ôl i'r pla ddechrau a llosgi'r dref wreiddiol.[17]

Rhwng 1902 a 1910, cynyddodd poblogaeth y dref o 5,000 i 16,000 a thyfodd o amgylch gweinyddiaeth a thwristiaeth, ar ffurf hela anifeiliaid-mawr i ddechrau.[18] Ym 1907, disodlodd Nairobi Mombasa fel prifddinas Protectorate Dwyrain Affrica.[19] Erbyn dechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd Nairobi wedi'i hen sefydlu fel trefedigaeth ymsefydlwyr Ewropeaidd trwy fewnfudo a dieithrio tir.[20] Ym 1919, cyhoeddwyd statws bwrdeistref i Nairobi.[21][22]

Yn 1921, roedd gan Nairobi 24,000 o drigolion, gyda 12,000 ohonynt yn Affricaniaid brodorol.[23] Byddai'r degawd nesaf yn gweld twf yng nghymunedau brodorol Affrica i Nairobi, lle byddent yn mynd ymlaen i fod yn fwyafrif am y tro cyntaf.[23]

Annibyniaeth[golygu | golygu cod]

Dechreuodd ehangu parhaus y ddinas ddigio’r Maasai, gan fod y ddinas yn dwyn eu tiroedd i’r de. Roedd hefyd yn gwylltio pobl Kikuyu, a oedd am i'r tir gael ei ddychwelyd iddynt. Ar ôl diwedd yr Ail Ryfel Byd, datblygodd y ffrithiant hwn yn wrthryfel Mau Mau. Cafodd Jomo Kenyatta, darpar arlywydd Cenia ei garcharu am ei ran, er nad oedd tystiolaeth yn ei gysylltu â'r gwrthryfel. Arweiniodd y pwysau cynyddol hwn, a roddwyd gan y bobl leol ar Brydain, at annibyniaeth Cenia yn 1963, gyda Nairobi yn brifddinas y weriniaeth newydd.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. http://www.demographia.com/db-worldua.pdf.
  2. AlNinga. "Attractions of Nairobi". alninga.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Medi 2007. Cyrchwyd 14 Mehefin 2007.
  3. Roger S. Greenway, Timothy M. Monsma, Cities: missions' new frontier, (Baker Book House: 1989), t.163.
  4. mombasa.go.ke (2018-07-28). "History of Mombasa". Mombasa County. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-01-26. Cyrchwyd 2021-03-25.
  5. britannica.com. "Nairobi History". www.britannica.com/. Cyrchwyd 18 Chwefror 2020.
  6. "Production". East Africa Sisal (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-05-24.
  7. Rashid, Mahbub (2016-06-16). The Geometry of Urban Layouts: A Global Comparative Study (yn Saesneg). Springer. ISBN 978-3-319-30750-3.
  8. [1] Archifwyd 3 December 2008[Date mismatch] yn y Peiriant Wayback.
  9. Donald B. Freeman, City of Farmers: Informal Urban Agriculture in the Open Spaces of Nairobi, Kenya, McGill-Queen's Press - MQUP, 1 Mawrth 1991
  10. Frédéric Landy, From Urban National Parks to Natured Cities in the Global South: The Quest for Naturbanity, Springer, 20 Gorffennaf 2018, p.50
  11. "Anne-Marie Deisser 2016, tud.76"; Anne-Marie Deisser, Mugwima Njuguna, Conservation of Natural and Cultural Heritage in Kenya, UCL Press, 7 Hydref 2016, tud.76
  12. United Nations University. "Nairobi: National capital and regional hub". unu.edu. Cyrchwyd 17 Mehefin 2007.
  13. 13.0 13.1 Tignor, Robert L. (1971). "Colonial Chiefs in Chiefless Societies". The Journal of Modern African Studies 9 (3): 339–359. doi:10.1017/S0022278X00025131. JSTOR 159669. https://www.jstor.org/stable/159669?seq=1. Adalwyd 28 Medi 2020.
  14. Roman Adrian Cybriwsky, Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture, ABC-CLIO, USA, 2013, tud. 303
  15. The Eastern Africa Journal of Historical and Social Sciences Research, Volume 1, Indiana University, 8 Publishers, 1996
  16. Reiter, Paul (5 Rhagfyr 2009). "The inconvenient truth about malaria". Spectator.
  17. "The man who saved Nairobi from the Bubonic Plague – Owaahh". Owaahh (yn Saesneg). 16 Ebrill 2014. Cyrchwyd 19 Ionawr 2018.
  18. Sana Aiyar, Indians in Kenya: The Politics of Diaspora, Harvard University Press, 2015, tud.42
  19. Claire C. Robertson, Trouble Showed the Way: Women, Men, and Trade in the Nairobi Area, 1890–1990, Indiana University Press, 1997, tud.16
  20. Claire C. Robertson, Trouble Showed the Way: Women, Men, and Trade in the Nairobi Area, 1890–1990, Indiana University Press, 1997, tud.13
  21. Merriam-Webster, Inc (1997). Merriam-Webster's Geographical Dictionary. Merriam-Webster. t. 786. ISBN 0-87779-546-0.
  22. Britannica, Nairobi, britannica.com, USA, adalwyd 7 Gorffennaf 2019
  23. 23.0 23.1 Garth Andrew Myers, Verandahs of Power: Colonialism and Space in Urban Africa, Syracuse University Press, 2003