Priordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

← Cymharer â'r fersiwn gynt Cymharer â'r fersiwn dilynol →

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu

Mewn-lein

Fersiwn yn ôl 08:38, 2 Awst 2018

Priordy yn Nghaerfyrddin a sefydlwyd yn Oes y Seintiau ac a ddaeth yn ddiweddarach i berthyn i Urdd yr Awstiniaid. Nid yw'n sefyll heddiw. Yno yn y 13g yr ysgrifennwyd Llyfr Du Caerfyrddin, un o'r llawysgrifau Cymraeg hynaf.

Hanes

Eglwys Caerfyrddin, ar safle'r priordy efallai.

Credir bod gwreiddiau'r sefydliad i'w olrhain i oes y saint Celtaidd cynnar pan sefydlwyd 'clas' (cell neu fynachlog feudwyol) gan Teulyddog Sant, efallai yn y 6g. Os gwir hynny mae'n debyg mai i'r dwyrain o'r hen dref Rufeinig Maridunum ar lan ddwyreiniol afon Tywy y codwyd yr eglwys gynharaf. Erbyn 1100 roedd eglwys yn bodoli ar y safle, gysegredig i Ieuan Efengylwr; eglwys plwyf Caerfyrddin yn ddiweddarach. Cyflwynwyd yr eglwys honno ynghyd ag eglwys y fynachlog i abaty Abaty Battle gan y brenin Harri I o Loegr a daeth yn eiddo i Urdd Sant Bened am rai blynyddoedd. Ond fe'i rhoddwyd i'r Awstiniaid gan yr Esgob Bernard o Dyddewi yn 1125 a chysegrwyd yr eglwys i Ioan Efengylwr a Theulyddog. Roedd Cymry'n amlwg yn y priordy (nid oedd hynny'n wir am bob priordy Normanaidd yn y wlad), ffaith sy'n gyfrifol am lwyddiant cynnar y sefydliad, efallai. Yn ystod y cyfnod hwnnw, cyn i'r priordy ddechrau ymnormaneiddio, yr ysgrifenwyd y llawysgrif sy'n adnabyddus heddiw fel Llyfr Du Caerfyrddin gan ysgrifennwr anhysbys a oedd yn perthyn i'r priordy. Roedd hefyd yn mwynhau incwm o'i feddiannau yn yr hen dref.

Yn 1291 roedd incwm y sefydliad yn £30 ond mae'n debyg nad oedd hynny'n cynnwys yr incwm o'r tua 1500 erw o dir ag oedd yn ei feddiant yn yr ardal. Erbyn 1336 roedd gan y priordy incwm o £66 ac roedd chwech canon yn byw yno yn 1379. Erbyn diwedd y 14g roedd 22 eglwys yn ei feddiant a mwynheai incwm o tua £200. Mae'n debygol fod y bardd Lewys Glyn Cothi wedi gwasanaethu yn y priordy a derbyn addysg yno. Yn ystod Rhyfel Annibyniaeth Owain Glyndŵr dioddefodd ddifrod sylweddol. Parhaodd fel sefydliad Awstinaidd tan 1536; pan gafodd ei ddiddymu roedd prior ac wyth canon yn byw yno gydag oddeutu 80 o bobl yn gweithio iddo ac elusen yn cael ei rhoi i tua 80 o dlodion; gwerth y priordy oedd £164.

Yr Adeiladau

Diflanodd bron y cyfan o'r adeiladau olaf oedd yn dal i sefyll pan gododd Arglwydd Cawdor waith plwm ar y safle yn y 18g. Cloddiwyd y safle yn 1979 gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed a darganuwyd safle rhai o'r adeiladau, gan gynnwys hwnnw'r eglwys, a oedd â hyd o 55m, o leiaf. Roedd yr adeiladau i gyd yn gorwedd y tu mewn i lan sylweddol gyda phorth yn y gogledd-orllewin; mae'r porth yn dal i sefyll heddiw ar Ffordd Y Priordy. Yn anffodus nid yw'n bosibl lleoli'r scriptorium lle, mae'n debyg, yr ysgrifenwyd Llyfr Du Caerfyrddin.

Llyfryddiaeth

Rod Cooper, Abbeys and Priories of Wales (Abertawe, 1992). ISBN 0715407120
Alwyn C. Evans, "St John's Priory, Carmarthen" (Archaeolegia Cambriensis, 1876).
Terence James, "Excavations at the Augustinian Priory of St John and St Teulyddog, Carmarthen, 1979 (Archaeolegia Cambriensis, 1985).

@@ Llinell 5: / Llinell 5: @@
 Credir bod gwreiddiau'r sefydliad i'w olrhain i [[Oes y Seintiau yng Nghymru|oes y saint Celtaidd cynnar]] pan sefydlwyd '[[clas]]' (cell neu fynachlog feudwyol) gan [[Teulyddog]] Sant, efallai yn y [[6g]]. Os gwir hynny mae'n debyg mai i'r dwyrain o'r hen [[Tref Rufeinig|dref Rufeinig]] [[Maridunum]] ar lan ddwyreiniol [[afon Tywy]] y codwyd yr [[eglwys]] gynharaf. Erbyn [[1100]] roedd eglwys yn bodoli ar y safle, gysegredig i [[Ioan|Ieuan Efengylwr]]; eglwys [[plwyf]] Caerfyrddin yn ddiweddarach. Cyflwynwyd yr eglwys honno ynghyd ag eglwys y fynachlog i abaty ''[[Abaty Battle]]'' gan y brenin [[Harri I, brenin Lloegr|Harri I o Loegr]] a daeth yn eiddo i [[Urdd Sant Bened]] am rai blynyddoedd. Ond fe'i rhoddwyd i'r Awstiniaid gan yr [[Bernard, Esgob Tyddewi|Esgob Bernard]] o [[Tyddewi|Dyddewi]] yn [[1125]] a chysegrwyd yr eglwys i Ioan Efengylwr a Theulyddog. Roedd Cymry'n amlwg yn y [[priordy]] (nid oedd hynny'n wir am bob priordy [[Normaniaid|Normanaidd]] yn y wlad), ffaith sy'n gyfrifol am lwyddiant cynnar y sefydliad, efallai. Yn ystod y cyfnod hwnnw, cyn i'r priordy ddechrau ymnormaneiddio, yr ysgrifenwyd y llawysgrif sy'n adnabyddus heddiw fel Llyfr Du Caerfyrddin gan ysgrifennwr anhysbys a oedd yn perthyn i'r priordy. Roedd hefyd yn mwynhau incwm o'i feddiannau yn yr hen dref.
-Yn [[1291]] roedd incwm y sefydliad yn £30 ond mae'n debyg nad oedd hynny'n cynnwys yr incwm o'r tua 1500 erw o dir ag oedd yn ei feddiant yn yr ardal. Erbyn [[1336]] roedd gan y priordy incwm o £66 ac roedd chwech [[canon]] yn byw yno yn [[1379]]. Erbyn diwedd y [[14g]] roedd 22 eglwys yn ei feddiant a mwynheai incwm o tua £200. Mae'n debygol fod y bardd [[Lewys Glyn Cothi]] wedi gwasanaethu yn y priordy a derbyn addysg yno. Yn ystod Rhyfel Annibyniaeth [[Owain Glyndŵr]] dioddefodd ddifrod sylweddol. Parhaodd fel sefydliad Awstinaidd tan [[1536]]; pan gafodd ei [[Diddymu'r mynachlogydd|ddiddymu]] roedd [[prior]] ac wyth canon yn byw yno gyda tua 80 o bobl yn gweithio iddo ac elusen yn cael ei rhoi i tua 80 o dlodion; gwerth y priordy oedd £164.
+Yn [[1291]] roedd incwm y sefydliad yn £30 ond mae'n debyg nad oedd hynny'n cynnwys yr incwm o'r tua 1500 erw o dir ag oedd yn ei feddiant yn yr ardal. Erbyn [[1336]] roedd gan y priordy incwm o £66 ac roedd chwech [[canon]] yn byw yno yn [[1379]]. Erbyn diwedd y [[14g]] roedd 22 eglwys yn ei feddiant a mwynheai incwm o tua £200. Mae'n debygol fod y bardd [[Lewys Glyn Cothi]] wedi gwasanaethu yn y priordy a derbyn addysg yno. Yn ystod Rhyfel Annibyniaeth [[Owain Glyndŵr]] dioddefodd ddifrod sylweddol. Parhaodd fel sefydliad Awstinaidd tan [[1536]]; pan gafodd ei [[Diddymu'r mynachlogydd|ddiddymu]] roedd [[prior]] ac wyth canon yn byw yno gydag oddeutu 80 o bobl yn gweithio iddo ac elusen yn cael ei rhoi i tua 80 o dlodion; gwerth y priordy oedd £164.
 == Yr Adeiladau ==