Abaty Cymer
 | |
| Math | abaty  |
|---|---|
| Sefydlwyd |
|
| Daearyddiaeth | |
| Lleoliad | Llanelltud |
| Sir | Llanelltud |
| Gwlad |  Cymru |
| Uwch y môr | 5.2 metr |
| Cyfesurynnau | 52.758155°N 3.8962°W |
| Rheolir gan | Cadw |
 | |
| Perchnogaeth | Cadw |
| Statws treftadaeth | adeilad rhestredig Gradd I, heneb gofrestredig, Henebion Cenedlaethol Cymru |
| Manylion | |
| Dynodwr Cadw | ME001 |
Hen abaty Sistersiaidd ger pentref Llanelltyd, ar lan Afon Mawddach tua dwy filltir i'r gogledd o Ddolgellau yn ardal Meirionnydd, Gwynedd yw Abaty Cymer a adeiladwyd yn 1198 gan Arglwydd Hywel, un o wyrion Owain Gwynedd. Saif yr hen abaty yng nghesail cymer Afon Wnion ac Afon Mawddach. Yr hen enw ar y llecyn oedd Cymer Deuddwfr. Enw arall arno oedd Y Faner Gymer (â baner yn fenthyciad Cymraeg Canol o'r gair Lladin Canol manerium, "maenor, manor", efallai).
Ym Mehefin 1966 fe'i cofrestrwyd gan CADW fel adeilad Gradd I; rhif cofrestriad: 4738.
Hanes
[golygu | golygu cod]_D.Cox_W.Radclyffe.JPG)
Cymer oedd un o'r tai Sistersiaidd olaf i gael eu codi yng Nghymru. Fe'i sefydlwyd ym 1198 gan fynachod o Abaty Cwm Hir dan nawdd Maredudd ap Cynan, cefnder Llywelyn Fawr. Rhoddodd y tywysog Llywelyn ei hun roddion i'r abaty newydd, fel y tyst y siarter Ladin a roddodd i Gymer ym 1209 fel princeps Northwallie ("Tywysog Gogledd Cymru"). Roedd yn dŷ crefyddol Cymreig iawn a chwaraeai ran yng ngwleidyddiaeth yr oes. Fel yn achos abad Aberconwy, er enghraifft, byddai abad Cymer yn cynrychioli Llywelyn Fawr a'i ddisgynyddion mewn trafodaethau gwleidyddol ar adegau. Cynhelid llys ar gylch Llywelyn ap Gruffudd yn graensau'r abaty ym mis Mai 1275 a 1276, eto ym Mai. Ond dioddefodd Cymer am ei gwladgarwch yn sgîl y goresgyniad Seisnig ym 1284 pan gafodd ei ddifrodi.
_Parc_Cenedlaethol_Eryri_National_Park_19.jpg)
Er bod gan yr abaty dir helaeth ar gyfer magu defaid, fe'i nodwyd am ei physgota (mae olion cored yn yr afon ger y safle i'w gweld heddiw) a'i masnach llongau bach. Roedd y diwydiant llaeth a mwyngloddio yn y bryniau yn weithgareddau pwysig hefyd.
Dirywio wnaeth yr abaty ar ôl 1284. Dim ond £12 oedd ei werth ym 1291. Erbyn 1400 dim ond pump o fynachod oedd yno. Ym 1441 daeth dan reolaeth Siôn ap Rhys, "abad" a ddefnyddiai'r abaty er mwyn llenwi ei bocedi ei hun ac enynodd gasineb yn lleol. Ansefydlog iawn fu hanes yr abaty o ganlyniad. Yn ail hanner y bymthegfed ganrif ymddengys ei fod yn cael ei redeg gan fynachod o Loegr, ond dirywio wnaeth yn economaidd o hyd. Roedd yn un o'r olaf o'r tai crefyddol Cymreig i gael ei ddiddymu (oherwydd ei dlodi a'i leoliad anghysbell efallai) ym mis Mawrth, 1537. £51 yn unig oedd ei werth; y tlotaf yng ngogledd Cymru.
Ceir set o hen lestri cymun efydd, a berthynai, meddir, i Abaty Cymer, yn Amgueddfa Cymru, Caerdydd.
Yr adeiladau
[golygu | golygu cod]Nid yw'r abaty'n fawr. Codwyd corff yr eglwys ac adeiladau'r mynachod yn ystod can mlynedd cyntaf bodolaeth Abaty Cymer. Doedd dim transept na phresbytri. Codwyd tŵr gorllewinol sgwâr bychan rywbryd yn y bedwaredd ganrif ar ddeg.
Cadwraeth
[golygu | golygu cod]Mae'r adfeilion prin yng ngofal Cadw ac yn Radd I. Ceir maes parcio bach yn eu hymyl a nifer o adeiladau allanol sydd hefyd wedi'u cofrestru ee y fermdy 'Tŷ Fanner', sy'n Radd II*.
Llyfryddiaeth
[golygu | golygu cod]- Rod Cooper, Abbeys and Priories of Wales (Abertawe, 1992)
- K. Williams-Jones, "Llywelyn's Charter to Cymer Abbey in 1209" (Cylchgrawn Cymdeithas Hanes Meirionnydd, cyfrol 3 (1957-60), 45-78)