Yan tan tethera
| Enghraifft o'r canlynol | set of numbers  |
|---|---|
| Math | iaith, system |
| Iaith | Brythoneg |
| Dechrau/Sefydlu | 3 g |
| Lleoliad | Lloegr |
Mae Yan Tan Tethera neu yan-tan-tethera yn system cyfrif defaid a ddefnyddir yn draddodiadol gan fugeiliaid yng Ngogledd Lloegr a rhai rhannau eraill o wledydd Prydain.[1] Mae’r geiriau’n tarddu o ieithoedd Celtaidd, Brythonaidd megis Cymbreig a oedd wedi marw yn y rhan fwyaf o Ogledd Lloegr erbyn y 6g, ond fe’u defnyddid yn gyffredin ar gyfer cyfrif defaid a chyfrif pwythau wrth weu tan y Chwyldro Diwydiannol, yn enwedig yn Ardal y Llynnoedd. Er na chafodd y rhan fwyaf o'r systemau rhif hyn eu defnyddio erbyn troad yr 20g, mae rhai yn dal i gael eu defnyddio heddiw.
Tarddiad a datblygiad[golygu | golygu cod]
Deillia systemau cyfrif defaid ar draws Lloegr o'r ieithoedd Celtaidd Brythonig, megis Cymbrieg; Ysgrifenna Tim Gay: “Mae systemau cyfrif defaid o bob rhan o Ynysoedd Prydain yn cymharu’n agos iawn â Chernyweg y 18g a Chymraeg modern. Maent yn cynrychioli goroesiad iaith y boblogaeth cyn-Eingl-Sacsonaidd.”[2][3]
Mae'r systemau cyfrif wedi newid yn sylweddol dros amser. Tueddiad arbennig o gyffredin yw i barau penodol o rifau cyfagos ddod i ymdebygu i'w gilydd trwy odl (yn enwedig y geiriau ar gyfer 1 a 2, 3 a 4, 6 a 7, neu 8 a 9). Er hynny, mae lluosrifau o bump yn tueddu i fod yn weddol geidwadol; cymharu bumfit â pymtheg Cymraeg, mewn cyferbyniad â Saesneg safonol fifteen.
Y defnydd wrth gyfrif defaid[golygu | golygu cod]
Fel y rhan fwyaf o systemau rhifo Celtaidd, tueddant i fod yn ugeiniol (fesul ugain, yn seiliedig ar y rhif ugain), ond fel arfer nid oes ganddynt eiriau i ddisgrifio meintiau mwy nag ugain; nid yw hyn yn gyfyngiad ar systemau cyfrif Celtaidd degol modern na'r rhai hŷn. I gyfri nifer fawr o ddefaid, byddai bugail yn cyfrif i ugain dro ar ôl tro, gan osod marc ar y ddaear, neu symud llaw i farc arall ar ffon bugail, neu ollwng carreg i mewn i boced i gynrychioli pob sgôr (e.e. 5 sgôr dafad = 100 o ddefaid).
Y pwysigrwydd o gadw cyfrif[golygu | golygu cod]
Er mwyn cadw cofnodion cywir (ee genedigaeth a marwolaeth) ac i fod yn ymwybodol o achosion o grwydro neu defaid yn marw, rhaid i fugeiliaid gyfrif eu diadelloedd yn aml. Yn dyddio’n ôl o leiaf i’r cyfnod canoloesol, ac yn parhau i’r presennol mewn rhai ardaloedd fel Slaidburn, rhoddwyd hawliau i diroedd i ffermydd, gan ganiatáu mynediad iddynt i bori'r comin. Er mwyn atal gorbori, roedd yn hanfodol fob fferm yn cadw cyfrif o'r niferoedd yn eitha rheolaidd. Mewn amaethyddiaeth fodern, mewn ardaloedd ucheldirol, mae ffermydd yn aml yn cael nawdd a’u trethu am bob dafad. Oherwydd hyn, mae angen gwybod cyfanswm y defaid o hyd.
Yn gyffredinol, ac mewn llawer o wledydd, mae'r bugail yn cyfrif ei ddefaid yn y bore ar ganiad y ceiliog, ac yna, fel y weithred olaf cyn noswylio. Gwneir cyfrif wrth symud y defaid o un cae i’r llall, ac yn aml cyn ac ar ôl cneifio, tagio, trin traed ac ati, er bod defaid yn llawer llai tebygol o grwydro wrth gael eu symud mewn grŵp yn hytrach nag wrth bori'n helaeth ar dir agored.
Gwau[golygu | golygu cod]
Ategir eu defnydd hefyd mewn "cân weu" y gwyddys ei bod yn cael ei chanu tua chanol yr 19g yn Wensleydale, Swydd Efrog, gan ddechrau: "Yahn, tayhn, tether, mether, mimph".[4]
Defnydd modern[golygu | golygu cod]
Mae'r system gyfrif wedi'i defnyddio ar gyfer cynhyrchion a werthir o fewn Gogledd Lloegr, megis ar bosteri a phrintiadau,[5] cwrw,[6] dŵr pefriog alcoholig (seltzer caled yn UDA),[7] ac edafedd,[8] yn ogystal ag mewn gweithiau artistig megis opera Harrison Birtwistle ym 1986 Yan Tan Tethera.
Mae cân Jake Thackray "Old Molly Metcalfe"[9] o'i albwm 1972 Bantam Cock yn defnyddio'r Swaledale "Yan Tan Tether Mether Pip" fel thema delynegol sy'n ailadrodd mewn cytgan.
Yan neu yen[golygu | golygu cod]
Mae'r gair yan neu yen am 'un' yn nhafodieithoedd Cumbria, Northumbria, a Swydd Efrog yn gyffredinol yn cynrychioli datblygiad rheolaidd yng Ngogledd Saesneg lle mae'r llafariad hir yr Hen Saesneg /ɑː/ <ā> wedi ei dorri'n /ie/ , /ia/ ac yn y blaen. Mae hyn yn esbonio'r symudiad i yan ac ane o'r Hen Saesneg ān, sydd ei hun yn tarddu o'r Proto-Germanic *ainaz.[10][11] Enghraifft arall o'r datblygiad hwn yw'r gair gogleddol Saesneg am 'home', hame, sydd â ffurfiau fel hyem, yem ac yam i gyd yn deillio o'r Hen Saesneg hām.[12]
Systemau fesul rhanbarth[golygu | golygu cod]
Swydd Efrog a Swydd Gaerhirfryn[golygu | golygu cod]
| Rhifolyn | Bowland | Rathmell | Nidderdale | Swaledale | Wharfedale | Teesdale | Wensleydale |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Yain | Aen | Yain | Yan | Yan | Yan | Yain |
| 2 | Tain | Taen | Tain | Tan | Tan | Tean | Tain |
| 3 | Eddera | Tethera | Eddero | Tether | Tether | Tether | Eddero |
| 4 | Peddera | Fethera | Peddero | Mether | Mether | Peddero | |
| 5 | Pit | Phubs | Pitts | Pip | Pip | Pitts | |
| 6 | Tayter | Aayther | Tayter | Azer | Lezar | Tayter | |
| 7 | Layter | Layather | Layter | Sezar | Azar | Later | |
| 8 | Overa | Quoather | Overo | Akker | Catrah | Overro | |
| 9 | Covera | Quaather | Covero | Conter | Borna | Coverro | |
| 10 | Dix | Dugs | Dix | Dick | Dick | Disc | |
| 11 | Yain-a-dix | Aena dugs | Yaindix | Yanadick | Yan-a-dick | Yain disc | |
| 12 | Tain-a-dix | Taena dugs | Taindix | Tanadick | Tean-a-dick | Tain disc | |
| 13 | Eddera-a-dix | Tethera dugs | Edderodix | Tetheradick | Tether-dick | Ederro disc | |
| 14 | Peddera-a-dix | Fethera dugs | Pedderodix | Metheradick | Mether-dick | Peddero disc | |
| 15 | Bumfit | Buon | Bumfit | Bumfit | Bumfit | Bumfitt | |
| 16 | Yain-a-bumfit | Aena buon | Yain-o-Bumfit | Yanabum | Yan-a-bum | Bumfitt yain | |
| 17 | Tain-a-bumfit | Taena buon | Tain-o-Bumfit | Tanabum | Tean-a-bum | Bumfitt tain | |
| 18 | Eddera-bumfit | Tethera buon | Eddero-Bumfit | Tetherabum | Tethera-bum | Bumfitt ederro | |
| 19 | Peddera-a-bumfit | Fethera buon | Peddero-Bumfit | Metherabum | Methera-bum | Bumfitt peddero | |
| 20 | Jiggit | Gun a gun | Jiggit | Jigget | Jiggit | Jiggit |
Swydd Lincoln, Swydd Derby a Swydd Durham[golygu | golygu cod]
| Number | Derbyshire | Weardale | Tong | Kirkby Lonsdale | Derbyshire Dales | Lincolnshire |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Yain | Yan | Yan | Yaan | Yan | Yan |
| 2 | Tain | Teyan | Tan | Tyaan | Tan | Tan |
| 3 | Eddero | Tethera | Tether | Taed'ere | Tethera | Tethera |
| 4 | Pederro | Methera | Mether | Mead'ere | Methera | Pethera |
| 5 | Pitts | Tic | Pick | Mimp | Pip | Pimp |
| 6 | Tayter | Yan-a-tic | Sesan | Haites | Sethera | Sethera |
| 7 | Later | Teyan-a-tic | Asel | Saites | Lethera | Lethera |
| 8 | Overro | Tethera-tic | Catel | Haoves | Hovera | Hovera |
| 9 | Coverro | Methera-tic | Oiner | Daoves | Dovera | Covera |
| 10 | Dix | Bub | Dick | Dik | Dick | Dik |
| 11 | Yain-dix | Yan-a-bub | Yanadick | Yaan'edik | Yan-a-dik | |
| 12 | Tain-dix | Teyan-a-bub | Tanadick | Tyaan'edik | Tan-a-dik | |
| 13 | Eddero-dix | Tethera-bub | Tetheradick | Tead'eredik | Tethera-dik | |
| 14 | Peddero-dix | Methera-bub | Metheradick | Mead'eredik | Pethera-dik | |
| 15 | Bumfitt | Tic-a-bub | Bumfit | Boon, buom, buum | Bumfit | |
| 16 | Yain-o-bumfitt | Yan-tic-a-bub | Yanabum | Yaan'eboon | Yan-a-bumfit | |
| 17 | Tain-o-bumfitt | Teyan-tic-a-bub | Tanabum | Tyaan'eboon | Tan-a-bumfit | |
| 18 | Eddero-o-bumfitt | Tethera-tic-a-bub | Tetherabum | Tead'ereboon | Tethera-bumfit | |
| 19 | Peddero-o-bumfitt | Methera-tic-a-bub | Metherabum | Mead'ereboon | Pethera-bumfit | |
| 20 | Jiggit | Gigget | Jigget | Buom'fit, buum'fit | Figgot |
De-orllewin Lloegr[golygu | golygu cod]
| Rhif | De-orllewin Lloegr (Amrywiadau) | Gorllewin Swydd Dorset |
|---|---|---|
| 1 | Yahn | Hant |
| 2 | Tayn | Tant |
| 3 | Tennyn | Tothery |
| 4 | Mether | Forthery |
| 5 | Mumph | Fant |
| 6 | Hither | Sahny |
| 7 | Lither | Dahny |
| 8 | Auver | Downy |
| 9 | Dauver | Dominy |
| 10 | Dic | Dic |
| 11 | Yahndic | Haindik |
| 12 | Tayndic | Taindik |
| 13 | Tetherdic | Totherydik |
| 14 | Methodistaidd | Fotherydik |
| 15 | Myffit | Jiggen |
| 16 | Yahna Mumphit | Hain Jiggen |
| 17 | Tayna Mumphit | Tain Jiggen |
| 18 | Tethera Mumphit | Tother Jiggen |
| 19 | Methera Mumphit | Jiggen Fath |
| 20 | Jigif | Sgôr Llawn |
Cumberland, a Westmorland[golygu | golygu cod]
| Rhif | Coniston | Borrowdale | Eskdale | Westmorland |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Yan | Yan | Yaena | Yan |
| 2 | Taen | Tyan | Taena | Tahn |
| 3 | Tedderte | Tethera | Teddera | Teddera |
| 4 | Medderte | Methera | Meddera | Meddera |
| 5 | Pimp | Pimp | Pimp | Pimp |
| 6 | Haata | Sethera | Seckera | Settera |
| 7 | Slaata | Leathera | Leckera | Llythyra |
| 8 | Lowra | Hovera | Hofa | Hofran |
| 9 | Dowra | Dovera | Lofa | Dovera |
| 10 | Dick | Dick | Rhag | Dick |
| 11 | Yan-a-Dick | Yan-a-Dick | Yan Dick | |
| 12 | Taen-a-Dick | Tyan-a-Dick | Tahn Dick | |
| 13 | Tedder-a-Dick | Tethera-Dick | Teddera Dick | |
| 14 | Medder-a-Dick | Methera-Dick | Meddera Dick | |
| 15 | Mimph | Bumfit | Bumfit | |
| 16 | Yan-a-Mimph | Yan-a-bumfit | Yan-a-Bumfit | |
| 17 | Taen-a-Mimph | Tyan-a-bumfit | Tahn -a Bumfit | |
| 18 | Tedd-a-Mimph | tethera Bumfit | Teddera-Bumfit | |
| 19 | Medder-a-Mimph | Methera Bumfit | Meddera-Bumfit | |
| 20 | Gigget | Giggot | Jiggot |
Wilts, Scots, Lakes, Dales a Chymry[golygu | golygu cod]
Nodyn: Mae Sgoteg yma'n golygu "Sgoteg" nid "Gaeleg Sgotaidd"
| Rhif | gwywo | Albanwyr | Llynnoedd | Dales | Cymraeg |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Ain | Yan | Auna | Yain | Un |
| 2 | Tain | Tyan | Peina | Tain | Dau |
| 3 | Tethera | Tethera | Para | Elderoa | Tri |
| 4 | Methera | Methera | Peddera | Peddero | Pedwar |
| 5 | Mimp | Pimp | Pimp | Pitts | Pump |
| 6 | Ayta | Sethera | Ithy | Tayter | Chwech |
| 7 | Slayta | Lethera | Mithy | Llythyren | Saith |
| 8 | Laura | Hovera | Owera | Overro | Wyth |
| 9 | Dora | Dovera | Lowera | Coverro | Naw |
| 10 | Dik | Dik | Dig | Dix | Deg |
| 11 | Ain-a-dik | Yanadik | Ain-a-cloddio | Yain-dix | Un ar ddeg |
| 12 | Tain-a-dik | Tyanadik | Pein-a-dig | Tain-dix | Deuddeg |
| 13 | Tethera-a-dik | Tetheradik | Para-a-dig | Eldero-dix | Tri ar ddeg |
| 14 | Methera-a-dik | Metheradik | Peddaer-a-dig | Pedderp-dix | Pedwar ar ddeg |
| 15 | Mit | Bumfitt | Bunfit | Bumfitt | Pymtheg |
| 16 | Ain-a-mit | Yanabumfit | Aina-a-bumfit | Yain-o-bumfitt | Un ar bymtheg |
| 17 | Tain-a-mit | Tyanabumfitt | Pein-a-bumfit | Tain-o-bumfitt | Dau ar bymtheg |
| 18 | Tethera-mit | Tetherabumfitt | Par-a-bwnfit | Eddero-bumfitt | Deunaw |
| 19 | Gethina-mit | Metherabumfitt | Pedder-a-bwmfit | Peddero-bumfitt | Pedwar ar bymtheg |
| 20 | Ghet | Giggot | Giggy | Jiggit | Ugain |
Rhifolion yn yr ieithoedd Celtaidd Brythonig[golygu | golygu cod]
| Number | Ancient British | Old Welsh | Welsh | Cornish (Kemmyn) | Breton |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | *oinos (m + n), *oinā (f) | un | un | unn; onan | unan |
| 2 | *dwāu (m), *dwī (f) | dou | dau, dwy | dew, diw | daou, div |
| 3 | *trīs (m), *tisres (f) | tri | tri, tair | tri, teyr | tri, teir |
| 4 | *petwares (m), *petesres (f) | petuar | pedwar, pedair | peswar, peder | pevar, peder |
| 5 | *pempe | pimp | pump | pymp | pemp |
| 6 | *swexs | chwech | chwech | hwegh | c'hwec'h |
| 7 | *sextan | seith | saith | seyth | seizh |
| 8 | *oxtū | wyth | wyth | eth | eizh |
| 9 | *nawan | nau | naw | naw | nav |
| 10 | *dekan | dec | deg | deg | dek |
| 11 | *oinodekan | un ar ddeg | unnek | unnek | |
| 12 | *dwāudekan | deuddeg | dewdhek | daouzek | |
| 13 | *trīdekan | tri ar ddeg, tair ar ddeg | trydhek | trizek | |
| 14 | *petwardekan | pedwar ar ddeg, pedair ar ddeg | peswardhek | pevarzek | |
| 15 | *pempedekan | pymtheg | pymthek | pemzek | |
| 16 | *swexsdekan | un ar bymtheg | hwetek | c'hwezek | |
| 17 | *sextandekan | dau ar bymtheg, dwy ar bymtheg | seytek | seitek | |
| 18 | *oxtūdekan | deunaw | etek | triwec'h | |
| 19 | *nawadekam | pedwar ar bymtheg, pedair ar bymtheg | nownsek | naontek | |
| 20 | *wikantī | ugain | ugens | ugent |
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ Distin, Kate (2010). Cultural Evolution. Cambridge University Press. t. 93. ISBN 978-0-521-18971-2.
- ↑ Gay, Tim (July 1999). "Rural dialects and surviving Britons". British Archaeology (46): 18. https://reader.exacteditions.com/magazines/1291/search?q=yan.
- ↑ oxfordreference.com; adalwyd 9 Ionawr 2024
- ↑ R. S. T. (1863). "Knitting Song". Notes and Queries. 3rd Series 4: 205. https://books.google.com/books?id=40wAAAAAYAAJ&pg=PA205.
- ↑ St Jude's Prints. "Yan tan Tethera". St. Jude's Prints (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-03-13.
- ↑ "New Beer - Yan Tan Tethera". Great Newsome Brewery (yn Saesneg). 2019-03-31. Cyrchwyd 2020-03-13.[dolen marw]
- ↑ Yan Tan Hard Seltzer. "Yan Tan". Yantan.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-03-09.
- ↑ "Yan tan tethera". Etsy (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-03-13.
- ↑ "Old Molly Metcalfe Song". Etsy (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-03-02.
- ↑ Leith, Dick (1997). A Social History of English. Routledge. t. 45. ISBN 0-415-09797-5. (Alternate ISBN 978-0-415-09797-0)
- ↑ Griffiths, Bill (2004). A Dictionary of North East Dialect. Northumbria University Press. t. 191. ISBN 1-904794-16-5.
- ↑ Griffiths, Bill (2004). A Dictionary of North East Dialect. Northumbria University Press. t. 79. ISBN 1-904794-16-5.
Darllen pellach[golygu | golygu cod]
- Rawnsley, Hardwicke Drummmond (1987) "Yan tyan tethera: cyfrif defaid". Woolley: Gwasg FleeceISBN 0948375175