Pont Britannia
 | |
| Math | pont bwa dec, double-decker bridge, pont ddur, pont reilffordd, pont ffordd, pont diwb  |
|---|---|
| Agoriad swyddogol | 5 Mawrth 1850 |
| Cysylltir gyda | John Evans |
| Sefydlwyd |
|
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Rheilffordd Arfordir Gogledd Cymru |
| Sir | Pentir, Llanfair Pwllgwyngyll |
| Gwlad |  Cymru |
| Uwch y môr | 0 metr |
| Cyfesurynnau | 53.2163°N 4.1858°W |
| Hyd | 460 metr |
 | |
| Statws treftadaeth | adeilad rhestredig Gradd II |
| Manylion | |
Pont Britannia sydd yn cysylltu Ynys Môn gyda’r tir mawr, gan gludo’r rheilffordd a’r A55 dros Afon Menai.
Enw cywir y bont yw Pont Llanfair. Daw’r enw o bentref cyfagos Llanfairpwll, ond credir i'r bont gael ei cham-enwi yn Pont Britannia o gam-gyfieithiad o enw'r graig y saif colofn canol y bont arni - Carreg y Frydain. Mae gwraidd y gair 'Frydain' yn dod o'r gair 'brwd,' ac yn enw disgrifiadol sy'n cyfeirio at natur wyllt y Fenai. Ar Fai 1970 roedd tan mawr wedi gwneud difrod mawr.
Adeiladu’r Bont[golygu | golygu cod y dudalen]
Adeiladwyd y bont yn wreiddiol ar gyfer y rheilffordd yn unig, rhan o Rheilffordd Caer a Chaergybi. Rhoddwyd y gwaith i’r peiriannydd Robert Stephenson ac, fel Pont Y Borth o’i blaen, adeiladwyd pont tebyg (ond llai) gan yr un periannydd ar draws Afon Conwy yr un pryd.
Fel Pont Y Borth, ‘roedd rhaid i’r bont fod yn ddigon uchel i ganiatau mynediad tani i longau hwylio. Strwythr y bont wreiddiol oedd tiwbiau o haearn, gyda dau prif ran o 460 troedfedd (140m) o hyd, ac yn pwyso 1800 tunell. Gyda chysylltidau llai o 230 troeddfedd (70m) y naill ochr, roedd hyd y tiwb gyfan yn 1511 troedfedd (461m). Wedi cychwn ar y gwaith adeiladu ym 1846, agorwyd y bont ar 5 Mawrth, 1850. Roedd bellach yn bosibl cyrraedd Caergybi ar y reilffordd mewn naw awr o gymharu a rhyw ddeugain awr ar y goets.
Adnabyddwyd y bont wreiddiol yn gymaint fel ‘Y Tiwb’ â’r enw swyddogol.
Tân[golygu | golygu cod y dudalen]
Ar 23 Mai, 1970, crwydrodd rhai hogiau lleol, yn chwilio am ystlumod, i mewn i’r bont, a chan danio torch i weld eu ffordd, yn ddiarwybod iddynt, cychwyanasant dân yn y bont. Er mai metel oedd strwythr y tiwb, ‘roedd wedi ei atgyfnerthu gan goed, a’r coed hwnnw wedi ei drwytho mewn pitsh. Llosgodd hwn yn ulw dros nos, a dwysedd y gwres yn ddigon i fwclo’r haearn nes bod y bont, i bob pwrpas, wedi ei difa’n llwyr.
(Gweler Adroddiad Tân Swyddogol, Fideo BBC).
Oherwydd y difrod i’r rheilffordd, ‘roedd rhaid ailagor y rheilffordd i Gaernarfon am gyfnod a sicrhau bod nwyddau oedd wedi eu danfon ar y trên ar gyfer y porthladd yn cael eu cludo i Gaergybi ar y ffordd. Aethpwyd ati i ail-adeiladu’r bont gan osod bwâu newydd o ddur i gynnal y strwthr. Ail-agorwyd y bont i’r rheilffordd, ond llinell sengl yn unig, ym 1972.
Cymerodd fwy o amser eto i adeiladu’r dec ychwanegol i gludo’r ffordd, uwch ben y rheilffordd. Agorwyd hwn yn 1980. Caniatawyd i'r cyhoedd gerdded ar draws y bont cyn ei hagor i drafnidiaeth.
Nath Pont Britannia llosgi ar 23 Mai 1970 rhwan mae na Pont Britannia arall yn ei lle.
Llewod Tew[golygu | golygu cod y dudalen]
‘Roedd dyluniad y bont wreiddiol yn cynnwys llewod sylweddol o galchfaen, a ddyluniwyd gan John Thomas y naill ochr i’r rheilffordd ar ochr Sir Fôn a Sir Gaernarfon. Anfarwolwyd y rhain yn y penill gan Y Bardd Cocos -
- Pedwar llew tew
- Heb ddim blew
- Dau 'rochr yma
- A dau 'rochr drew
Nid yw’r llewod i’w gweld o’r A55 er bod y syniad o’u codi at lefel y ffordd wedi ei wyntyllu o bryd i’w gilydd.
Y Bont Heddiw[golygu | golygu cod y dudalen]
Maer bont yn cludo’r A55, bellach y brif ffordd ar draws Gogledd Cymru. Gan mai ffordd ddeuol yw hi y gweddill o’r ffordd, ond ar y bont yn ffordd sengl, ar adegau mae pwysau traffig y naill ochr neu’r llall yn achosi rhesi o gerbydau yn disgwyl croesi. Mae gwleidyddion lleol yn galw am ehangu’r bont, un ai gan osod trydedd lôn lawr y canol, neu adeliadau cerbydlonydd newydd tu allan i’r lonydd presennol.
Mae Llwybr Arfordirol Ynys Mon yn pasio dan y bont ar hyd y traeth ar lan Afon Menai yn ymyl Pwll Ceris.
Yn Ionawr 2016, yn dilyn marwolaeth Lemmy y cerddor roc trwm a fagwyd ar Ynys Môn, fe lansiwyd deiseb yn galw ar Lywodraeth Cymru newid enw'r Bont i 'Pont Lemmy'.[1]
Llyfryddiaeth[golygu | golygu cod y dudalen]
- Charles Matthew Norrie (1956). Bridging the Years - a short history of British Civil Engineering. Edward Arnold (Publishers) Ltd.
- Rolt, L.T.C. (1960) George and Robert Stephenson: The Railway Revolution, Ch. 15, ISBN 0140076468
Arddangosfeydd a Chreiriau[golygu | golygu cod y dudalen]
Mae nifer o luniau, cynlluniau a chreiriau o hanes y bont yn cael eu harddangos yn lleol, yn cynnwys –
- Oriel Ynys Môn Archifwyd 2007-03-11 yn y Peiriant Wayback.
- Amgueddfa Bangor Archifwyd 2009-10-10 yn y Peiriant Wayback.
- Plas Newydd Archifwyd 2007-03-11 yn y Peiriant Wayback. (tudalen Saesneg)
- Arddangosfa'r Pontydd Archifwyd 2006-09-24 yn y Peiriant Wayback. (tudalen Saesneg)
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]
Dolenni allanol[golygu | golygu cod y dudalen]
- Casglu’r Tlysau Archifwyd 2006-01-05 yn y Peiriant Wayback.
- Treftadaeth Môn Archifwyd 2007-03-11 yn y Peiriant Wayback.
- Y Bardd Cocos