Pont Britannia

Pont Britannia
Math	pont bwa dec, pont ddeulawr, pont ddur, pont reilffordd, pont ffordd, pont diwb
Agoriad swyddogol	5 Mawrth 1850
Cysylltir gyda	John Evans
Sefydlwyd	1850 ;
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Rheilffordd Arfordir Gogledd Cymru
Sir	Pentir, Llanfair Pwllgwyngyll
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	0 metr
Cyfesurynnau	53.2163°N 4.1858°W
Hyd	460 metr
Statws treftadaeth	adeilad rhestredig Gradd II, Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Pont sy'n croesi Afon Menai, gan gysylltu Ynys Môn â thir mawr Cymru yw Pont Britannia. Mae'n cludo’r rheilffordd a’r A55 dros yr afon. Ei henw cywir yw Pont Llanfair. Daw’r enw o bentref cyfagos Llanfairpwll, ond credir i'r bont gael ei cham-enwi yn "Bont Britannia" o gam-gyfieithiad o enw'r graig y saif colofn canol y bont arni - Carreg y Frydain. Mae gwraidd y gair "Frydain" yn dod o'r gair "brwd", ac yn enw disgrifiadol sy'n cyfeirio at natur wyllt y Fenai.

Adeiladu’r bont

Adeiladwyd y bont yn wreiddiol ar gyfer y rheilffordd yn unig, rhan o Reilffordd Caer-Caergybi. Rhoddwyd y gwaith i’r peiriannydd Robert Stephenson ac fel Pont y Borth o’i blaen, adeiladwyd pont debyg, ond llai, gan yr un periannydd ar draws Afon Conwy tua'r un adeg.

Fel Pont Y Borth, roedd rhaid i’r bont fod yn ddigon uchel i ganiatau mynediad i longau hwylio oddi tani. Strwythr y bont wreiddiol oedd tiwbiau o haearn, gyda dau brif ran o 460 troedfedd (140m) o hyd, ac yn pwyso 1,800 tunell. Gyda chysylltidau llai o 230 troeddfedd (70m) y naill ochr, roedd hyd y tiwb gyfan yn 1,511 troedfedd (461m). Wedi cychwn ar y gwaith adeiladu ym 1846, agorwyd y bont ar 5 Mawrth 1850. Roedd bellach yn bosibl cyrraedd Caergybi ar y reilffordd mewn naw awr o'i gymharu a rhyw 40 awr ar y goets fawr.

Adnabyddwyd y bont wreiddiol fel "Y Tiwb" yn ogystal â’r enw swyddogol.

Tân

Ar 23 Mai 1970 crwydrodd hogiau lleol, yn chwilio am ystlumod, i mewn i’r bont, a chan danio torch i weld eu ffordd, yn ddiarwybod iddynt, cynhaeon nhw dân yn y bont. Er mai metel oedd strwythr y tiwb, roedd wedi ei atgyfnerthu gan goed, a’r coed hynny wedi eu trwytho mewn pitsh, math o olew. Llosgodd yn ulw dros nos, a dwysedd y gwres yn ddigon i fwclo’r haearn nes bod y bont, i bob pwrpas, wedi ei difa’n llwyr.^[1]^[2]

Oherwydd y difrod i’r rheilffordd, roedd yn rhaid ailagor y rheilffordd i Gaernarfon am gyfnod a sicrhau bod nwyddau oedd wedi eu danfon ar y trên ar gyfer y porthladd yn cael eu cludo i Gaergybi ar y ffordd. Aethpwyd ati i ail-adeiladu’r bont gan osod bwâu newydd o ddur i gynnal y strwthr. Ail-agorwyd y bont i’r rheilffordd, ond llinell sengl yn unig, ym 1972.

Cymerodd fwy o amser eto i adeiladu’r dec ychwanegol i gludo’r ffordd, uwch ben y rheilffordd. Agorwyd hwn yn 1980. Caniatawyd i'r cyhoedd gerdded ar draws y bont cyn ei hagor i drafnidiaeth.

Llewod tew

Roedd dyluniad y bont wreiddiol yn cynnwys llewod sylweddol o galchfaen, a ddyluniwyd gan John Thomas y naill ochr i’r rheilffordd ar ochr Sir Fôn a Sir Gaernarfon. Anfarwolwyd y rhain yn y pennill gan Y Bardd Cocos:

Pedwar llew tew
Heb ddim blew
Dau 'rochr yma
A dau 'rochr drew

Nid yw’r llewod i’w gweld o’r A55 er bod y syniad o’u codi at lefel y ffordd wedi ei wyntyllu o bryd i’w gilydd.

Y bont heddiw

Maer bont yn cludo’r A55, bellach y brif ffordd ar draws Gogledd Cymru. Gan mai ffordd ddeuol yw hi y gweddill o’r ffordd, ond ar y bont yn ffordd sengl, ar adegau mae pwysau traffig y naill ochr neu’r llall yn achosi rhesi o gerbydau yn disgwyl croesi. Mae gwleidyddion lleol yn galw am ehangu’r bont, un ai gan osod trydedd lôn lawr y canol, neu adeliadau cerbydlonydd newydd tu allan i’r lonydd presennol.

Mae Llwybr Arfordirol Ynys Mon yn pasio dan y bont ar hyd y traeth ar lan Afon Menai yn ymyl Pwll Ceris.

Yn Ionawr 2016, yn dilyn marwolaeth Lemmy y cerddor roc trwm a fagwyd ar Ynys Môn, fe lansiwyd deiseb yn galw ar Lywodraeth Cymru newid enw'r Bont i "Pont Lemmy".^[3]

Adeiladu'r bont wreiddiol
Y bont ar dân
Ail-adeiladu ar ôl y tân

Arddangosfeydd a chreiriau

Mae nifer o luniau, cynlluniau a chreiriau o hanes y bont yn cael eu harddangos yn lleol, yn cynnwys –

Oriel Ynys Môn Archifwyd 2007-03-11 yn y Peiriant Wayback
Amgueddfa Bangor Archifwyd 2009-10-10 yn y Peiriant Wayback
Plas Newydd Archifwyd 2007-03-11 yn y Peiriant Wayback (tudalen Saesneg)
Arddangosfa'r Pontydd Archifwyd 2006-09-24 yn y Peiriant Wayback (tudalen Saesneg)

Llyfryddiaeth

Charles Matthew Norrie, Bridging the Years: A Short History of British Civil Engineering (Llundain, 1956)
L.T.C. Rolt, George and Robert Stephenson: The Railway Revolution (Llundain, 1960), pennod 15