Marceseg
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith  |
|---|---|
| Math | Marquesic |
| Rhan o | Ieithoedd rhanbarthol Ffrainc, Polynesia Ffrengig |
| Yn cynnwys | Marceseg y Gogledd, Marceseg y De |
| Nifer y siaradwyr | |
| System ysgrifennu | yr wyddor Ladin |
Casgliad o dafodieithoedd Polynesaidd Dwyrain-Canolog yw Marceseg (Saesneg: Marquesan; Marceseg, ‘Te Eo ‘Enana (Marceseg Gogleddol) a Te ‘Eo ‘Enata (Marceseg Deheuol[1] ) o'r grŵp Marquesic, a siaredir yn Ynysoedd Marquesas sy'n rhan o Polynesia Ffrengig. Fe'u dosberthir fel arfer yn ddau grŵp, Marceseg Gogleddol a Marceseg Deheuol, yn fras ar hyd llinellau daearyddol.[2] Mae niferoedd y siaradwyr yn isel iawn; oddeutu 5,700 yn siarad gwahanol dafodieithoedd Marceseg Gogleddol[3] ac ond oddeutu 2,700 o siaradwyr tafodiaeth De Marceseg.[4]
Hanes
[golygu | golygu cod]
Yn ôl damcaniaethau ail-greu hanesyddol mae Marceseg Gogledd a De yn rhannu nifer o arloesiadau ffonolegol sy'n digwydd yn y 10g OC sy'n eu gwahaniaethu fel is-grŵp ymreolaethol o Proto-Tahitic (h.y. Tahitïeg, Tuamotuan, Rarotongeg (iaith Ynys y Pasg) a Maorieg). Yr ieithoedd Polynesaidd Dwyreiniol sy'n perthyn agosaf i Marceseg Gogledd a'r De yw Hawaieg a Mangarefeg (Mangarevan) sy'n ffurfio'r is-grŵp Proto-Marcesegd yn gyfan gwbl.[1]
Er meddiannu'r ynysoedd gan Ffrainc yn 19g mae dylanwad y Ffrangeg i'w weld ar yr iaith.
Ffonoleg
[golygu | golygu cod]Nodwedd fwyaf trawiadol yr ieithoedd Marcwisaidd yw eu bod bron yn gyffredinol yn disodli /r/ neu /l/ ieithoedd Polynesaidd eraill gan /ʔ/ (ataliad glotal).[5]
Fel ieithoedd Polynesaidd eraill, nodweddir seinyddiaeth ieithoedd Marcwis gan brinder cytseiniaid a thoreth gymharol o lafariaid.
| Marceseg Gog. | Marceseg De. | |
|---|---|---|
| haka | fana | "bae" |
| haʻe | faʻe | "tŷ" |
| koe | ʻoe | "ti" (unigol) |
| Ua Huka | Ua Huna | (enw ynys) |
Yr Wyddor
[golygu | golygu cod]- A E F H I K M N O P R S T U V ʻ
- a e f h i k m n o p r s t u v ʻ [6]
Amrywiaeth tafodieithol
[golygu | golygu cod]Siaredir Marceseg goleddol yn yr ynysoedd gogleddol (Nuku Hiva, Ua Pou, a Ua Huka ), a Marceseg Deheuol yn ynysoedd y de (Hiva Oa, Tahuata, a Fatu Hiva). Yn Ua Huka, a gafodd ei ddiboblogi bron yn gyfan gwbl yn y 19g ac a ailboblogwyd gyda phobl o Marceseg y Gogledd a'r De, mae'r iaith yn rhannu nodweddion Marceseg Gogleddol a'r Deheuol. Ceir data cymharol ar dafodieithoedd amrywiol Linguistic Atlas of French Polynesia (Charpentier & François 2015).[5]
Y gwahaniaethau mwyaf amlwg rhwng y mathau yw Marceseg Gogleddol /k/ mewn rhai geiriau lle mae gan Marceseg Deheuol /n/ neu /ʔ/ (ataliad glotal), a /h/ ym mhob gair lle mae gan Marceseg Deheuol /f/.
Cyd-destun
[golygu | golygu cod]Mae Marceseg yn amlwg yn gwahaniaethu oddi wrth Tahitïeg (50% cyd-ddealltwriaeth, geirfa debyg rhwng 45 a 67%) neu Paumotu (29%).
Mae Marceseg yn berthynas agos i ieithoedd Polynesaidd dwyrain Polynesia, gan gynnwys iaith Maori Ynysoedd Cook, Maorieg yn Seland Newydd, iaith Rapa Nui), ac yn fwy arbennig Hawäieg, a dywedir ei bod yn un o'r prif hynafiaid.
Statws
[golygu | golygu cod]Sefydlwyd Academi Marceseg gan Gynulliad Polynesia Ffrengig (y senedd) yn sgil pasio dedd 2000-19 APF, 27 Ionawr 2000. Ei enw yw "Tuhuna 'Eo Enata" yn Marceseg a'r "Académie marquisienne" yn Ffrangeg. Ei chenhadaeth yn benodol yw diogelu a chyfoethogi'r iaith Marceseg.
Mae'r iaith o dan fygythiad. Mae nifer bychan y siaradwyr yn her a'r gwahaniaethau rhwng y ddau brif dafodiaith yn amharu ar undod y gymuned ieithyddol. Ond nodir hefyd ers yr 1980au gellir arsylwi ar lefelu tafodiaith (hynny yw, cyd-ddealltwriaeth a rhannu geirfa neu lleihau gwahaniaethau) yn barhaus. Mae benthyciadau cydfuddiannol o eiriau brodorol un tafodiaieth i'r llall wedi creu llawer o aligecemau gyda dwy ffurf neu fwy weithiau (e.e. ko'aka - 'o'aka - ko'ana "canfod"; maha'e - ma'a'e - tuha'e " anghofio”).[1]
Sillafu
[golygu | golygu cod]Yn groes i'r defnydd eang ond ansicr weithiau o'r defnydd o'r ocina. Defnyddir yr “ʻokina” (sy'n edrych fel atalnod) i ddangos yr ataliad glotal (IPA: /ʔ/ er enghraifft, y gair Hawai'i sy'n cydnabod yr ataliad rhwng y ddau /i/. Gwelir yr acina mewn llawer o ieithoedd y Cefnfor Tawel er mwyn arwyddo'r ataliad glotal. Mae Academi'r Marceseg wedi penderfynu disodli'r collnod sy'n nodi'r ataliad glotaidd ag acen ddisgynedig ar y llafariad sy'n dilyn (gydag eithriadau).[7]
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- The Marquesan languages: ‘Eo ‘Enana and ‘Eo ‘Enata gwefan DOBES
- South Marquesian ar wefan Omniglot
- Marquesan Language ar sianel Youtube LangShack (2024)
- Te huaahaè ffilm cartŵn fer yn cyflwyno'r iaith ar sianel Youtube Te Èo Ènana (2016)
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 1.2 "Marquesian Language". DOBES Documentation of Endangered Languages. Cyrchwyd 3 Medi 2024.
- ↑ See Charpentier & François (2015).
- ↑ "North Marquesian". Omniglot. Cyrchwyd 3 Medi 2024.
- ↑ "South Marquesian". Omniglot. Cyrchwyd 3 Medi 2024.
- ↑ 5.0 5.1 For regular sound correspondences between Marquesan dialects and other Polynesian languages, see Charpentier & François (2015), p.93.
- ↑ Marquesan Pronunciation Guide
- ↑ "Te patuhei a te Haè tuhuka èo ènana - Graphie de l'Académie marquisienne". academiemarquisienne.com. 2020-10-10. Cyrchwyd 2021-09-29..
