Gweriniaeth y Congo: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Gweriniaeth y Congo
Arwyddair	Cundeb, Gwaith, Datblygiad
Math	gwladwriaeth sofran, gwlad
Enwyd ar ôl	Afon Congo
	Lb-Kongo.ogg, LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Republica Congo.wav, LL-Q9610 (ben)-Tahmid-কঙ্গো প্রজাতন্ত্র.wav, LL-Q22809485 (apc)-Hassan Hassoon-جمهورية الكونغو.wav
Prifddinas	Brazzaville
Poblogaeth	5,260,750
Sefydlwyd	1960 (Middle Congo) ;
Anthem	La Congolaise
Pennaeth llywodraeth	Clément Mouamba
Cylchfa amser	UTC+01:00, Africa/Lubumbashi
Gefeilldref/i	Seto
Iaith/Ieithoedd; swyddogol	Ffrangeg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Canol Affrica
Gwlad	Gweriniaeth y Congo
Arwynebedd	342,000 ±1 km²
Gerllaw	Cefnfor yr Iwerydd
Yn ffinio gyda	Angola, Camerŵn, Gweriniaeth Canolbarth Affrica, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Gabon
Cyfesurynnau	0.75°S 15.383331°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Gweriniaeth y Congo
Corff deddfwriaethol	Llywodraeth Gweriniaeth y Congo
Swydd pennaeth; y wladwriaeth	Arlywydd Gweriniaeth y Congo
Pennaeth y wladwriaeth	Denis Sassou-Nguesso
Swydd pennaeth; y Llywodraeth	Prif Weinidog Gweriniaeth y Congo
Pennaeth y Llywodraeth	Clément Mouamba
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$13,366 million, $14,616 million
Arian	Ffranc Canol Affrica (CFA)
Cyfartaledd plant	4.869
Mynegai Datblygiad Dynol	0.571
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Pori'r hanes yn rhyngweithiol

← Cymharer â'r fersiwn gynt

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu

GweledolCystrawen wici

Mewn-lein

Golygiad diweddaraf yn ôl 19:13, 31 Gorffennaf 2021

Gwlad yng Nghanolbarth Affrica yw Gweriniaeth y Congo (yn Ffrangeg: République du Congo). Y gwledydd cyfagos yw Gweriniaeth Ddemocrataidd Congo (Kinshasa) i'r dwyrain a de, Gabon i'r gorllewin, a Gweriniaeth Canolbarth Affrica a Camerŵn i'r gogledd.

Mae hi'n annibynnol ers Awst 1960.

Prifddinas Gweriniaeth y Congo yw Brazzaville.

Eginyn erthygl sydd uchod am Weriniaeth y Congo. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

@@ Llinell 7: / Llinell 7: @@
 Prifddinas Gweriniaeth y Congo yw [[Brazzaville]].
+{{eginyn Gweriniaeth y Congo}}
-== Geirdarddiad ==
-Enwir Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo ar ôl [[Afon Congo]], sy'n llifo ledled y wlad. Afon Congo yw afon ddyfnaf y byd ac afon ail-fwyaf y byd o ran arllwysiad i'r môr. Enwyd y ''Comité d'études du haut Congo'' ("Pwyllgor Astudio'r Congo Uchaf"), a sefydlwyd gan y [[Leopold II, brenin Gwlad Belg|Brenin Leopold II o Wlad Belg]] ym 1876, a Chymdeithas Ryngwladol y Congo, a sefydlwyd ganddo ym 1879, ar ôl yr afon. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=FmadDQAAQBAJ&pg=PA32|title=The Democratic Republic of the Congo. La République Démocratique du Congo|last=Bobineau|first=Julien|last2=Gieg|first2=Philipp|date=2016|publisher=LIT Verlag Münster|isbn=978-3-643-13473-8|pages=32|language=en}}</ref>
-Enwyd Afon Congo ei hun gan forwyr [[Ewropeaidd]] cynnar ar ôl [[Teyrnas Kongo|Teyrnas Congo]] a thrigolion y [[Bantu (pobl)|Bantu]] sef pobl Congo, pan ddaethon nhw ar eu traws yn y [[16g]].<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=sj9mDQAAQBAJ&pg=PA158|title=Historical Dictionary of the Democratic Republic of the Congo|last=Kisangani|first=Emizet Francois|year=2016|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-1-4422-7316-0|pages=158|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=0IwMwBVfr0sC&pg=PA79|title=Africa's Urban Past|last=Anderson|first=David|date=2000|isbn=978-0-85255-761-7}}</ref> Daw'r gair ''Congo'' o'r [[iaith Congo]] (a elwir hefyd yn ''Cicongo''). Yn ôl yr awdur Americanaidd Samuel Henry Nelson: "Mae'n debygol bod y gair 'Congo' ei hun yn awgrymu cyfarfod cyhoeddus a'i fod yn seiliedig ar y gwreiddyn ''konga'', 'dod at ei gilydd'" <ref>Nelson, Samuel Henry. </ref> Cyflwynwyd yr enw modern ar bobl y Congo, sef y ''Bakongo ar'' ddechrau'r [[20g]].
-Mae Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo wedi cael ei hadnabod yn y gorffennol (yn nhrefn amser) yn:
-#  Gwladwriaeth Rydd y Congo,
-# Congo Gwlad Belg,
-# Gweriniaeth y Congo-Léopoldville,
-# Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo a
-# [[Saïr|Gweriniaeth]] [[Saïr]], cyn dychwelyd i'w. enw cyfredol
-# Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo.
-== Hanes ==
-=== Hanes cynnar ===
-Poblogwyd yr ardal ddaearyddol a elwir bellach yn "Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo" mor gynnar â 90,000 o flynyddoedd yn ôl, fel y dangosir gan ddarganfyddiad 1988 o harpwn Semliki yn [[Tiriogaeth Katanda|Katanda]], un o'r picelli neu harpwn pigog hynaf a ddarganfuwyd erioed, y credir iddi gael ei defnyddio i bysgota Bagrus anferthol yn yr afonydd.<ref>{{Cite web|url=http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/katanda-bone-harpoon-point|title=Katanda Bone Harpoon Point &#124; The Smithsonian Institution's Human Origins Program|publisher=Humanorigins.si.ed|access-date=10 March 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150302062128/http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/katanda-bone-harpoon-point|archivedate=2 March 2015}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Barbed Bone Points: Tradition and Continuity in Saharan and Sub-Saharan Africa|date=1 September 1998|doi=10.1023/A:1021659928822|volume=15|issue=3|journal=African Archaeological Review|pages=173–98|last=Yellen|first=John E.}}</ref>
-Cyrhaeddodd pobloedd [[Bantu (pobl)|Bantu]] Ganol Affrica ar  yn ystod y mileniwm cyntaf CC, yna dechreuon nhw ehangu i'r de yn raddol. Cyflymwyd eu datblygiad trwy fugeilio anifeiliaid a thechnegau [[Oes yr Haearn|Oes yr Haearn.]] Roedd y bobl a oedd yn byw yn y de a'r de-orllewin yn grwpiau hela (''foraging groups''), gyda'r defnydd lleiaf â phosibl o dechnolegau metel. Chwyldroodd amaethyddiaeth ddatblygiad offer metel yn ystod y cyfnod hwn ac arweiniodd hyn at ddadleoli'r grwpiau helwyr-gasglwyr yn y dwyrain a'r de-ddwyrain. Cwblhawyd ton olaf ehangiad Bantu erbyn y [[10g]], gan sefydlu rhwydweithiau masnachol lleol, rhanbarthol a thramor cymhleth a oedd yn masnachu yn bennaf mewn [[caethweision]], [[halen]], [[haearn]] a [[Copr|chopr]].
-=== Gwladwriaeth Rydd y Congo (1877-1908) ===
-[[Delwedd:Dhanis_Expedition.JPG|bawd| Darlun cyfoes o alldaith Gwlad Belg yn ystod [[Rhyfel Arabaidd Congo|rhyfel Arabaidd y Congo]]]]
-Bu archwilio a gweinyddu Gwlad Belg o'r [[1870au]] hyd y [[1920au]]. Fe'i harweiniwyd gyntaf gan y Cymro Syr [[Henry Morton Stanley]] (o [[Llanelwy|Lanelwy]]), a weithiai o dan nawdd y [[Leopold II, brenin Gwlad Belg|Brenin Leopold II o Wlad Belg]]. Amharwyd yn fawr ar ranbarthau dwyreiniol y Congo gwerinol gan y dyn gwyn, a oedd yn ysbeilio caethweision yn gyson, yn bennaf gan fasnachwyr caethweision Arabaidd-Swahili fel y Tippu Tip enwog, a oedd yn adnabyddus i Stanley.
-Roedd gan Leopold gynlluniau i droi'r Congo yn drefedigaeth.<ref name="cfskeyes">Keyes, Michael. </ref> Wedi rhes o drafodaethau, chwaraeodd Leopold un gwrthwynebydd Ewropeaidd yn erbyn un arall, gan broffesu fod ganddo amcanion dyngarol.
-Cafodd Leopold hawliau i diriogaeth y Congo yn ffurfiol yng [[Cynhadledd Berlin|Nghynhadledd Berlin]] ym 1885 a gwnaeth y tir yn eiddo preifat iddo ef ei hun! Fe’i henwodd yn [[Gladwriaeth Rydd y Congo|Wladwriaeth Rydd y Congo]].<ref name="cfskeyes">Keyes, Michael. </ref> Dechreuodd Leopold amryw o brosiectau seilwaith, megis adeiladu'r rheilffordd a oedd yn rhedeg o'r arfordir i brifddinas Leopoldville ([[Kinshasa]] bellach), a gymerodd wyth mlynedd i'w gwblhau. Nod bron pob prosiect o'r fath oedd ei gwneud hi'n haws cynyddu a chyflymu'r asedau y gallai Leopold a'ddrwgweithredwyr eu tynnu o'r Wladfa.<ref name="b1">[[Adam Hochschild|Hochschild, Adam]]. </ref>
-Yn y Wladwriaeth Rydd, gorfododd y gwladychwyr y boblogaeth leol i gynhyrchu [[Rwber naturiol|rwber]], wrth i nifer y cerbydau gynyddu gan ateb y farchnad ryngwladol gynyddol. Gwnaeth gwerthiannau rwber ffortiwn i Leopold, a gododd sawl adeilad ym [[Rhanbarth Brwsel-Prifddinas|Mrwsel]] ac [[Oostende|Ostend]] i anrhydeddu ei hun a'i wlad. I orfodi'r cwotâu rwber, galwyd y fyddin, y ''Force Publique'', i mewn a gwnaeth yr arfer o dorri coesau'r brodorion yn fater o bolisi.<ref name="google748">Fage, John D. (1982). </ref>
-Yn ystod y cyfnod 1885-1908, bu farw miliynau o Congo o ganlyniad i ecsbloetio ac afiechyd gan Wlad Belg. Mewn rhai ardaloedd gostyngodd y boblogaeth yn ddramatig&nbsp;- amcangyfrifwyd bod [[Trypanosomiasis Affricanaidd|salwch cysgu]] a [[Brech wen|brech wen wedi]] lladd bron i hanner y boblogaeth yn yr ardaloedd o amgylch afon isaf y Congo.<ref name="google748">Fage, John D. (1982). </ref>
-=== Congo Gwlad Belg (1908–1960) ===
-[[Delwedd:Bugidi,_the_mission_engineer,_and_his_wife._Bakundi_was_a_Bateke_boy,_trained_by_Grenfell.jpg|de|bawd| Ffotograff 1908 o gwpl Cristnogol priod.]]
-Ym 1908, er gwaethaf amharodrwydd cychwynnol, ymgrymodd senedd Gwlad Belg i bwysau rhyngwladol a chymerwyd y Wladwriaeth Rydd oddi ar y [[Leopold II, brenin Gwlad Belg|Brenin Leopold II]].
-Ar 18 Hydref 1908, pleidleisiodd senedd Gwlad Belg o blaid atodi'r Congo yn [[Trefedigaethrwydd|drefedigaeth]] Belgaidd. Aeth pŵer gweithredol y wlad i [[Gweinidog y Trefedigaethau (Gwlad Belg)|weinidog materion trefedigaethol Gwlad Belg]], gyda chymorth Cyngor Trefedigaethol (''Conseil Colonial''; y ddau wedi'u lleoli ym [[Rhanbarth Brwsel-Prifddinas|Mrwsel]]). Arferodd senedd Gwlad Belg awdurdod deddfwriaethol dros Congo Gwlad Belg. Yn 1923 symudodd y brifddinas drefedigaethol o Boma i [[Kinshasa|Léopoldville]], rhyw 300 km ymhellach i fyny'r afon i'r tu mewn.
-Mae cofnodion yn dangos i 728 o weinyddwyr o Wlad Belg redeg y wladfa ym 1936.  Ni chaniataodd awdurdodau Gwlad Belg unrhyw weithgaredd gwleidyddol yn y Congo o gwbl, <ref>{{Cite book|last=Meredith|first=Martin|title=The Fate of Africa|url=https://archive.org/details/fateofafricafrom00mere|year=2005|publisher=Public Affairs|location=New York|page=[https://archive.org/details/fateofafricafrom00mere/page/6 6]|isbn=9781586482466}}</ref> a diffoddodd y ''Force Publique'', byddin a recriwtiwyd yn lleol o dan orchymyn Gwlad Belg, pob ymgais i wrthryfela.
-Cynyddodd poblogaeth Gwlad Belg y Congo o 1,928 ym 1910 i bron i 89,000 ym 1959.
-Roedd Congo Gwlad Belg yn ymwneud yn uniongyrchol â'r ddau ryfel byd. Yn ystod [[y Rhyfel Byd Cyntaf]] (1914–1918), cafwyd rhyfela agored gyda goresgyniad Eingl-Gwlad Belg-Portiwgaleg ar y cyd yn erbyn yr Almaen ym 1916 ac eto ym 1917 yn ystod Ymgyrch Dwyrain Affrica. Enillodd yr ''Force Publique'' fuddugoliaeth nodedig pan orymdeithiodd i mewn i Tabora ym mis Medi 1916 dan orchymyn y Cadfridog Charles Tombeur ar ôl ymladd trwm.
-=== Annibyniaeth ac argyfwng gwleidyddol (1960–1965) ===
-[[Delwedd:Joseph_Kasa-Vubu_in_Israel.png|de|bawd| Arweinydd ABAKO, Joseph Kasa-Vubu , Arlywydd Congo-Léopoldville a etholwyd yn ddemocrataidd gyntaf]]
-Ym mis Mai 1960, enillodd mudiad cenedlaetholgar, y Mouvement National Congolais (MNC) dan arweiniad [[Lumumba Patrice|Patrice Lumumba]], yr etholiadau seneddol. Felly daeth Patrice Lumumba yn Brif Weinidog cyntaf Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, a elwid wedyn yn Weriniaeth y Congo, ar 24 Mehefin 1960. Etholodd y senedd Joseph Kasavubu yn Llywydd plaid Alliance des Bakongo (ABAKO). Ymhlith y pleidiau eraill a ddaeth i'r amlwg roedd y Parti Solidaire Africain (PSA) dan arweiniad Antoine Gizenga, a'r Parti National du Peuple (PNP) dan arweiniad Albert Delvaux a Laurent Mbariko.<ref>Congo 1960, dossiers du CRISP, Belgium</ref>
-Daeth Congo Gwlad Belg yn annibynnol ar 30 Mehefin 1960 dan yr enw Ffrengig "''République du Congo''" ("Gweriniaeth y Congo" neu "''Republic of the Congo''" yn Saesneg). Gan fod trefedigaeth Ffrengig gyfagos y Congo Canol (Moyen Congo) hefyd wedi dewis yr enw " [[Gweriniaeth y Congo]] " ar ôl dod yn annibynnol, galwyd y ddwy wlad yn "Congo-Léopoldville" a "Congo-Brazzaville", ar ôl eu prifddinasoedd.
-Yn fuan ar ôl annibyniaeth cafwyd rhyfel cartref pan drodd talaith Katanga (dan arweiniad Moïse Tshombe ) a De Kasai yn erbyn y mudiad annibynnol newydd.<ref>{{Cite web|title=- HeinOnline.org|url=https://www.heinonline.org/HOL/Welcome?message=Please%20log%20in&url=%2FHOL%2FPage%3Fhandle%3Dhein.cow%2Fcowcs0092%26size%3D2%26collection%3Dcow%26id%3D1|website=www.heinonline.org|language=en|access-date=16 November 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181116131729/https://www.heinonline.org/HOL/Welcome?message=Please%20log%20in&url=%2FHOL%2FPage%3Fhandle%3Dhein.cow%2Fcowcs0092%26size%3D2%26collection%3Dcow%26id%3D1|archivedate=16 November 2018}}</ref> Dihangodd y mwyafrif o’r 100,000 o Ewropeaid a oedd wedi aros ar ôl ar ôl annibyniaeth am eu bywydau, o'r wlad.<ref>{{Cite web|url=http://www.historylearningsite.co.uk/united_nations_congo.htm|title=The United Nations and the Congo|publisher=Historylearningsite.co.uk|date=30 March 2007|access-date=2 May 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130601233005/http://www.historylearningsite.co.uk/united_nations_congo.htm|archivedate=1 June 2013}}</ref> Agorodd hyn y drws i Congolese ddisodli elit milwrol y ''Force Publique'' a'r swyddogion gweinyddol, Ewropeaidd. <ref>''Sécession au Katanga''&nbsp;– [[Jules Gérard-Libois|J.Gérard-Libois]] -Brussels- CRISP</ref>
-Ar 14 Medi symudodd y Cyrnol Joseph Mobutu, gyda chefnogaeth yr [[Unol Daleithiau]] a [[Gwlad Belg]], Lumumba o'i swydd. Ar 17 Ionawr 1961, cafodd ei drosglwyddo i awdurdodau Katangan a'i ddienyddio gan filwyr Katangese dan ofalaeth Gwlad Belg.<ref>{{Cite web|url=http://www.democracynow.org/2011/1/21/patrice_lumumba_50_years_later_remembering|title=Patrice Lumumba: 50 Years Later, Remembering the U.S.-Backed Assassination of Congo's First Democratically Elected Leader|website=Democracy Now!|date=21 January 2011|access-date=10 March 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150310085021/http://www.democracynow.org/2011/1/21/patrice_lumumba_50_years_later_remembering|archivedate=10 March 2015}}</ref> Canfu ymchwiliad gan Senedd Gwlad Belg yn 2001 fod Gwlad Belg yn “gyfrifol yn foesol” am lofruddio Lumumba, ac ers hynny mae’r wlad wedi ymddiheuro’n swyddogol am ei rôl yn ei farwolaeth.<ref>{{Cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/belgians-accused-of-war-crimes-in-killing-of-congo-leader-lumumba-2007587.html|title=Belgians accused of war crimes in killing of Congo leader Lumumba|date=23 June 2010|work=The Independent|access-date=21 May 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171003225243/https://www.independent.co.uk/news/world/europe/belgians-accused-of-war-crimes-in-killing-of-congo-leader-lumumba-2007587.html|archive-date=3 October 2017}}</ref>
-Ynghanol dryswch ac anhrefn eang, arweiniwyd llywodraeth dros dro gan dechnegwyr (y <nowiki><i>Collège des commissaires généraux</i></nowiki>). Daeth y gwahaniad i ben ym mis Ionawr 1963 gyda [[Y Cenhedloedd Unedig|chymorth lluoedd y Cenhedloedd Unedig]] . Cymerodd sawl llywodraeth byrhoedlog, o Joseph Ileo, Cyrille Adoula a Moise Kapenda Tshombe, yr awenau yn olynol.
-Gan fanteisio ar yr argyfwng arweinyddiaeth rhwng Kasavubu a Tshombe, enynnodd Mobutu ddigon o gefnogaeth o fewn y fyddin i lansio coup. Gyda chefnogaeth ariannol o'r Unol Daleithiau a Gwlad Belg, talodd Mobutu ei filwyr yn breifat. Dylanwadodd gwrthdroad pwerau'r Gorllewin ar gomiwnyddiaeth ac ideoleg chwithig ar eu penderfyniad i ariannu ymgais Mobutu i niwtraleiddio Kasavubu a Lumumba mewn coup trwy ddirprwy.  Arweiniodd refferendwm cyfansoddiadol y flwyddyn cyn coup Mobutu ym 1965 at newid enw swyddogol y wlad i "Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo."  Yn 1971 newidiodd Mobutu yr enw eto, y tro hwn i "Weriniaeth Saïr".<ref name="britannica">{{Cite web|last=Payanzo|first=Ntsomo|title=Democratic Republic of the Congo (DRC)|url=http://www.britannica.com/place/Democratic-Republic-of-the-Congo|website=britannica.com|publisher=Encyclopædia Britannica|access-date=2 October 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151009021241/http://www.britannica.com/place/Democratic-Republic-of-the-Congo|archivedate=9 October 2015}}</ref><ref name="kisanganibobb">{{Cite book|last=Emizet Francois Kisangani|last2=Scott F. Bobb|title=Historical Dictionary of the Democratic Republic of the Congo|url=https://books.google.com/books?id=FvAWPTaRvFYC&lpg=PR51|publisher=Scarecrow Press|access-date=29 April 2016|date=2010|page=i|isbn=978-0-8108-6325-5}}</ref>
-=== Mobutu a Saïr (Zaire) (1965–1997) ===
-Cafodd yr arlywydd newydd gefnogaeth gadarn yr Unol Daleithiau oherwydd ei [[Gwrth-gomiwnyddiaeth|wrthwynebiad]] i [[Comiwnyddiaeth|Gomiwnyddiaeth]]; credai'r UD y byddai ei weinyddiaeth yn gwrthwynebu symudiadau comiwnyddol yn Affrica. Sefydlwyd system un blaid, a datganodd Mobutu ei hun yn bennaeth y wladwriaeth. Cynhaliodd etholiadau o bryd i'w gilydd gydag ef yn unig yn ymgeisio. Er y cyflawnwyd heddwch a sefydlogrwydd cymharol, roedd llywodraeth Mobutu yn euog o [[Hawliau dynol|droseddau hawliau dynol]] difrifol, gormes gwleidyddol a llygredd .
-== Daearyddiaeth ==
-[[Delwedd:Cg-map.png|bawd| Map Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo]]
-Mae Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo (DRC) wedi'i lleoli yng nghanol [[Affrica Is-Sahara]], wedi'i ffinio i'r gogledd-orllewin gan [[Gweriniaeth y Congo|Weriniaeth y Congo]], i'r gogledd gan [[Gweriniaeth Canolbarth Affrica|Weriniaeth Canolbarth Affrica]], i'r gogledd-ddwyrain gan [[De Swdan|Dde Swdan]], i'r dwyrain gan [[Wganda]], [[Rwanda]] a [[Bwrwndi]], a chan [[Tansanïa]] (ar draws [[Llyn Tanganica]]), i'r de a'r de-ddwyrain gan [[Sambia]], i'r de-orllewin gan [[Angola]], ac i'r gorllewin gan [[Cefnfor yr Iwerydd|Gefnfor yr Iwerydd]] ac [[Cabinda (talaith)|Angola]].
-Mae'r wlad yn pontio'r [[Cyhydedd]], gydag un rhan o dair i'r Gogledd a dwy ran o dair i'r De. Maint y Congo yw 2,345,408 km sg, ychydig yn fwy na  Sbaen, Ffrainc, yr Almaen, Sweden a Norwy. Hi yw'r wlad ail-fwyaf yn Affrica yn ôl ardal, ar ôl [[Algeria]].
-Cynhyrchodd yr hinsawdd drofannol system Afon Congo sy'n dominyddu'r rhanbarth yn dopograffig ynghyd â'r goedwig law y mae'n llifo drwyddi. Mae'r enw ar y wlad yn deillio'n rhannol o'r afon. Mae basn yr afon yn meddiannu bron y wlad gyfan ac ardal o bron i 1 milwn o gilometrau sgwar gan ffurfio asgwrn cefn economeg a chludiant y wlad. Ymhlith y llednentydd mawr mae'r Kasai, Sangha, Ubangi, Ruzizi, Aruwimi, a Lulonga .
-[[Delwedd:An_aerial_view_of_the_towering_volcanic_peak_of_Mt._Nyiragongo.jpg|bawd| [[Mount Nyiragongo|Mynydd Nyiragongo]], a ffrwydrodd ddiwethaf yn 2021.]]
-Ar 17 Ionawr 2002 ffrwydrodd [[Mynydd Nyiragongo]] yn y Congo, gyda'r lafa'n rhedeg ar gyflymder oo 64 km yr awr. Llifodd un o'r tair nant o lafa trwy ddinas Goma, gan ladd 45 a gadael 120,000 yn ddigartref. Cafodd pedwar can mil o bobl eu symud o'r ddinas yn ystod y ffrwydrad. Gwenwynodd y lafa ddŵr [[Llyn Kivu]], gan ladd y pysgod. Chwe mis ar ôl ffrwydrad 2002, fe ffrwydrodd Mynydd Nyamuragira gerllaw hefyd. Yna ffrwydrodd Mynydd Nyamuragira yn 2006 ac eto ym mis Ionawr 2010.<ref>{{Cite web|url=http://www.volcanolive.com/nyamuragira.html|title=Nyamuragira Volcano, Democratic Republic of Congo {{!}} John Seach|website=Volcanolive.com|access-date=29 November 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171114120624/http://www.volcanolive.com/nyamuragira.html|archivedate=14 November 2017}}</ref>
-[[Safle Treftadaeth y Byd|Safleoedd Treftadaeth y Byd]] sydd wedi'u lleoli yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo yw: Parc Cenedlaethol Virunga (1979), Parc Cenedlaethol Garamba (1980), Parc Cenedlaethol Kahuzi-Biega (1980), Parc Cenedlaethol Salonga (1984) a Gwarchodfa Bywyd Gwyllt Okapi (1996).
-=== Taleithiau ===
-Ar hyn o bryd mae'r wlad wedi'i rhannu'n 26 o ddinas-dalaeithiaum ac mae pob un wedi eu hisrannu'n 145 o diriogaethau a 32 o ddinasoedd. Cyn 2015, roedd gan y wlad 11 talaith.
-{| style="border-spacing: 20px 1px;"
-| rowspan="13" |[[Delwedd:Provinces_de_la_République_démocratique_du_Congo_-_2005.svg|bawd]]
-| 1. [[Kinshasa]]
-| 14. Talaith Ituri
-|-
-| 2. Canol Kongo
-| 15. Haut-Uele
-|-
-| 3. Kwango
-| 16. Tshopo
-|-
-| 4. Talaith Kwilu
-| 17. Bas-Uele
-|-
-| 5. Talaith Mai-Ndombe
-| 18. Nord-Ubangi
-|-
-| 6. Talaith Kasaï
-| 19. Mongala
-|-
-| 7. Kasaï-Central
-| 20. Sud-Ubangi
-|-
-| 8. Kasaï-Oriental
-| 21. Éfficientur
-|-
-| 9. Talaith Lomami
-| 22. Tshuapa
-|-
-| 10. Sankuru
-| 23. Talaith Tanganyika
-|-
-| 11. Maniema
-| 24. Haut-Lomami
-|-
-| 12. De Kivu
-| 25. Talaith Lualaba
-|-
-| 13. Gogledd Kivu
-| 26. Talaith Haut-Katanga
-|}
-=== Fflora a ffawna ===
-[[Delwedd:Bas-congo.JPG|bawd| Tirwedd Bas-Congo]]
-Mae [[Coedwig law|fforestydd glaw]] Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo yn cynnwys [[bioamrywiaeth]] fawr, gan gynnwys llawer o rywogaethau prin ac endemig, fel y [[Tsimpansî|tsimpansî cyffredin]] a'r bonobo, eliffant coedwig Affrica, [[Gorila|gorila'r mynydd]], yr [[Ocapi|okapi]] a'r [[rhino gwyn]]. Mae Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo yn un o 17 o wledydd <nowiki><i>Megadiverse</i></nowiki>, a hi yw'r wlad fwyaf bioamrywiol yn Affrica.<ref>{{Cite web|url=http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/468283.html|title=Lambertini, A Naturalist's Guide to the Tropics, excerpt|access-date=30 June 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120516181308/http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/468283.html|archivedate=16 May 2012}}</ref>
-Mae'r rhyfel cartref wedi arwain at amodau economaidd gwael ac wedi peryglu llawer o'r fioamrywiaeth. Lladdwyd llawer o wardeiniaid y parc neu ni allent fforddio parhau â'u gwaith. Rhestrir pob un o'r pum safle gan [[UNESCO]] fel Treftadaeth y Byd mewn Perygl.
-=== Hawliau Dynol ===
-[[Delwedd:DRC-_Child_Soldiers.jpg|bawd| Grŵp o filwyr plant sydd wedi'u dadfyddino yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo]]
-Cychwynnwyd ymchwiliad y [[Llys Troseddol Rhyngwladol]] yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo gan Joseph Kabila yn Ebrill 2004. Agorodd erlynydd y Llys Troseddol Rhyngwladol yr achos ym Mehefin 2004.
-Mae milwyr plant wedi cael eu defnyddio ar raddfa fawr yn DRC, ac yn 2011 amcangyfrifwyd bod 30,000 o blant yn dal i weithredu gyda grwpiau arfog.{{Sfn|Drumbl|2012}}
-Mae achosion o lafur plant a llafur gorfodol wedi cael eu harsylwi a'u hadrodd yn y ddogfen ''Canfyddiadau Adran Lafur yr UD ar Ffurfiau Gwaethaf Llafur Plant yn y DRC'' yn 2013.<ref>
-{{Cite web|url=http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/congo_democratic_republic.htm|title=Findings on the Worst Forms of Child Labor&nbsp;– Democratic Republic of the Congo|website=United States Department of Labor|access-date=10 March 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150303052150/http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/congo_democratic_republic.htm|archivedate=3 March 2015}}</ref>
-==== Trais yn erbyn menywod ====
-Mae'n ymddangos bod sectorau mawr o gymdeithas yn credu bod trais yn erbyn menywod yn normal.<ref>{{Cite web|url=http://www.onug.ch/__80256edd006b9c2e.nsf/%28httpNewsByYear_en%29/a4f381eea9d4ab63c12573280031fbf3?OpenDocument&Click=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080217035544/http://www.onug.ch/__80256edd006b9c2e.nsf/%28httpNewsByYear_en%29/a4f381eea9d4ab63c12573280031fbf3?OpenDocument&Click=|archivedate=17 February 2008|title=UN expert on violence against women expresses serious concerns following visit to Democratic Republic of Congo|date=30 July 2007|publisher=UNOG.ch}}</ref> Nododd arolwg DHS 2013–2014 (tt. 299) fod 74.8% o fenywod yn cytuno bod i ŵr guro ei wraig mewn rhai amgylchiadau yn gyfiawn. <ref>Ministère du Plan et Suivi de la Mise en œuvre de la Révolution de la Modernité (MPSMRM), Ministère de la Santé Publique (MSP) et ICF International (2014). </ref>
-Mynegodd Pwyllgor y [[Cenhedloedd Unedig]] ar Ddileu Gwahaniaethu yn erbyn Menywod bryder yn 2006 nad yw hyrwyddo hawliau dynol menywod a chydraddoldeb rhywiol yn cael ei ystyried yn flaenoriaeth.<ref>
-{{Cite web|url=https://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/cedaw36/cc/DRC/0647846E.pdf|title=Concluding comments of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women: Democratic Republic of the Congo|publisher=United Nations|access-date=28 June 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304084538/http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/cedaw36/cc/DRC/0647846E.pdf|archivedate=4 March 2016}}</ref><ref>
-{{Cite web|url=http://www.peacewomen.org/un/ecosoc/CEDAW/36th_session/DRC/NGO_report.pdf|title=Violence Against Women in the Democratic Republic of Congo (DRC)|publisher=peacewomen.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070925192704/http://www.peacewomen.org/un/ecosoc/CEDAW/36th_session/DRC/NGO_report.pdf|archivedate=25 September 2007}}</ref> Defnyddir treisio torfol, trais rhywiol a chaethwasiaeth rywiol fel arf rhyfel gan Lluoedd Arfog Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo a grwpiau arfog yn rhan ddwyreiniol y wlad.<ref>{{Cite web|url=http://www.ohchr.org/EN/Countries/AfricaRegion/Pages/CDIndex.aspx|title=OHCHR {{!}} Africa Region|website=Ohchr.org|language=en-US|access-date=20 May 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170517224508/http://www.ohchr.org/EN/countries/AfricaRegion/Pages/CDIndex.aspx|archivedate=17 May 2017}}</ref> Disgrifiwyd rhan ddwyreiniol y wlad yn benodol fel "prifddinas treisio'r byd" a disgrifir mynychder trais rhywiol yno fel y gwaethaf yn y byd.<ref name="washingtonpost.com">
-{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/09/08/AR2007090801194.html|title=Prevalence of Rape in E. Congo Described as Worst in World|work=The Washington Post|date=9 September 2007|access-date=2 May 2010|first=Stephanie|last=McCrummen|archive-url=https://web.archive.org/web/20110516092502/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/09/08/AR2007090801194.html|archive-date=16 May 2011}}</ref><ref>
-{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/8650112.stm|title=UN official calls DR Congo 'rape capital of the world.'|date=28 April 2010|publisher=BBC|access-date=23 November 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121122182050/http://news.bbc.co.uk/2/hi/8650112.stm|archive-date=22 November 2012}}</ref>
-Mae torri organau cenhedlu benywod (FGM) hefyd yn cael ei ymarfer yn DRC, er nad ar raddfa fawr. Amcangyfrifir bod FGM wedi digwydd i oddeutu 5% o fenywod.<ref>
-{{Cite web|last=Matundu Mbambi|first=Annie|last2=Faray-Kele|first2=Marie-Claire|date=April–December 2010|url=http://www.peacewomen.org/assets/file/Resources/NGO/hrinst_genderinequalityinthedrc_wilpf_december2010english.pdf|title=Gender Inequality and Social Institutions in the D.R.Congo|website=peacewomen.org|access-date=12 November 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141031190906/http://www.peacewomen.org/assets/file/Resources/NGO/hrinst_genderinequalityinthedrc_wilpf_december2010english.pdf|archivedate=31 October 2014}}</ref> Mae FGM yn anghyfreithlon: mae'r gyfraith yn gosod cosb o ddwy i bum mlynedd o garchar a dirwy o 200,000 ffranc y Congo ar unrhyw berson sy'n torri "cyfanrwydd corfforol neu swyddogaethol" yr organau cenhedlu.<ref>The law on sexual violence, DRC 2006 (Les lois sur les violences sexuelles) reads (in French): ''"Article 3, Paragraphe 7: De la mutilation sexuelle; Article 174g; Sera puni d’une peine de servitude pénale de deux à cinq ans et d’une amende de deux cent mille francs congolais constants, quiconque aura posé un acte qui porte atteinte à l’intégrité physique ou fonctionnelle des organes génitaux d’une personne. ''</ref>
-== Economi ==
-Mae [[Banc Canolog y Congo]] yn gyfrifol am ddatblygu a chynnal ffranc y Congo, sy'n gweithredu fel y brif ffurf o [[arian cyfred]] yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo. Yn 2007, penderfynodd Banc y Byd roi hyd at $ 1.3 biliwn i Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo mewn cronfeydd cymorth dros y tair blynedd ganlynol.<ref>
-{{Cite news|title=World Bank Pledges $1 Billion to Democratic Republic of Congo|date=10 March 2007|work=VOA News|publisher=Voice of America|url=http://www.voanews.com/content/a-13-2007-03-10-voa4-66771457/564310.html|access-date=25 December 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20130922170742/http://www.voanews.com/content/a-13-2007-03-10-voa4-66771457/564310.html|archive-date=22 September 2013}}</ref> Dechreuodd llywodraeth Congo drafod aelodaeth yn y Sefydliad ar gyfer Cysoni Cyfraith Busnes yn Affrica (OHADA), yn 2009.<ref name="ohada.com">{{Cite web|title=OHADA.com: The business law portal in Africa|url=http://www.ohada.com/index.php|access-date=22 March 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090326033744/http://www.ohada.com/index.php|archivedate=26 March 2009}}</ref>
-Mae Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo yn cael ei hystyried yn eang fel un o wledydd cyfoethocaf y byd o ran adnoddau naturiol; amcangyfrifir bod ei ddyddodion heb eu cyffwrdd o fwynau amrwd yn werth mwy na US $24&nbsp;triliwn.<ref>
-{{Cite web|url=http://www.thefreelibrary.com/DR+Congo's+$24+trillion+fortune.-a0193800184|title=DR Congo's $24 trillion fortune|publisher=Thefreelibrary.com|access-date=22 July 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140221202108/http://www.thefreelibrary.com/403.htm|archivedate=21 February 2014}}</ref><ref>
-{{Cite web|url=http://www.newsaboutcongo.com/2009/03/congo-with-24-trillion-in-mineral-wealth-but-still-poor.html|title=Congo with $24 Trillion in Mineral Wealth BUT still Poor|publisher=News About Congo|date=15 March 2009|access-date=22 July 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130514063014/http://www.newsaboutcongo.com/2009/03/congo-with-24-trillion-in-mineral-wealth-but-still-poor.html|archivedate=14 May 2013}}</ref><ref>
-{{Cite web|last=Kuepper|first=Justin|url=http://theotcinvestor.com/mining-companies-could-see-big-profits-in-congo-855|title=Mining Companies Could See Big Profits in Congo|publisher=Theotcinvestor.com|date=26 October 2010|access-date=22 July 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110717022430/http://theotcinvestor.com/mining-companies-could-see-big-profits-in-congo-855/|archivedate=17 July 2011}}</ref> Mae gan y Congo 70% o [[Coltan|goltan]] y byd, traean o'i [[cobalt]], mwy na 30% o'i gronfeydd [[diemwnt]], ac un rhan o ddeg o'i [[Copr|gopr]].<ref>[[Coltan]] is a major source of [[tantalum]] which is used in the fabrication of electronic components in computers and mobile phones. </ref><ref>Bream, Rebecca (8 November 2007). </ref>
-== Diwylliant ==
-[[Delwedd:Hemba_male_figure1.jpg|bawd| Cerflun gwrywaidd Hemba]]
-Mae diwylliant Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo yn adlewyrchu amrywiaeth ei channoedd o [[Grŵp ethnig|grwpiau ethnig]] a'u gwahanol ffyrdd o fyw ledled y wlad&nbsp;&nbsp;- o geg [[Afon Congo]] ar yr arfordir, i fyny'r afon trwy'r [[Coedwig law|goedwig law]] a safana yn ei chanol, i'r mynyddoedd mwy poblog yn y dwyrain pell. Ers diwedd y [[19g]], mae ffyrdd traddodiadol o fyw wedi newid yn sgil [[Trefedigaethrwydd|trefedigaethu]], y frwydr am annibyniaeth, marweidd-dra yn y cyfnod Mobutu, ac yn fwyaf diweddar, Rhyfeloedd Cyntaf ac Ail Ryfeloedd y Congo. Er gwaethaf y pwysau hyn, mae arferion a diwylliannau'r Congo wedi eucadw'n bur dda.
-=== Cerddoriaeth ===
-Nodwedd arall yn niwylliant y Congo yw ei gerddoriaeth. Mae gan y DRC ei ddylanwadau ar gerddoriaeth [[Ciwba|Ciwba, y]] rumba, kumba a'r merengue,ac yna'r soukous.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=XEeTAgAAQBAJ&pg=PA133|last=Stone, Ruth M.|title=The Garland Handbook of African Music|page=133|access-date=24 August 2014|isbn=978-1-135-90001-4|year=2010}}</ref> Mae cenhedloedd eraill yn Affrica yn cynhyrchu genres cerddoriaeth sy'n deillio o soukous y Congo. Ceir rhai o'r bandiau Affricanaidd yn canu mewn Lingala, un o brif ieithoedd y DRC. Mae'r un soukous, o dan arweiniad "le sapeur", Papa Wemba, wedi gosod y naws ar gyfer cenhedlaeth o ddynion ifanc sydd bob amser wedi gwisgo i fyny mewn dillad drud. Daethant i gael eu hadnabod fel y bedwaredd genhedlaeth o gerddoriaeth Congo ac maen nhw'n dod yn bennaf o'r cyn fand adnabyddus Wenge Musica. Mae Elizo Kisonga, artist cerddorol sydd bellach yn byw yn Lloegr yn dod â diwylliant y Congo i ble bynnag y mae hi gyda'i lleisiau a'i thalent anhygoel.
-==Cyfeiriadau==
-{{cyfeiriadau}}
-{{Rheoli awdurdod}}
 [[Categori:Gweriniaeth y Congo| ]]
-[[Categori:Gwledydd Affrica]]
-[[Categori:Aelod-wladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig]]
-[[Categori:Gweriniaethau]]
-[[Categori:Aelod-wladwriaethau'r Undeb Affricanaidd]]
-[[Categori:Gwledydd a thiriogaethau Ffrangeg]]
-[[Categori:Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo]]