Lauburu
Mae'r Lauburu neu Croes y Basgiaid yn cynnwys pedair braich sydd wedi'u siapio fel collnod ac sy'n debyg i'r tomoe Siapaneaidd. Mae'r siâp croesffurf hwn yn gymharol gyffredin y dyddiau hyn ac yn symbol o genedligrwydd Basgeg mewn ffordd debyg i'r ddraig goch yn symbol o Gymreictod, yr ermine yn symbol o Lydaw a'r delyn yn symbol o'r Iwerddon. Caiff ei ddefnydio mewn pob gwahanol gyswllt gan gynnwys gwleidyddol, masnachol, twristaidd a diwylliannol. Mae'n debyg i drisgell pedair braich.
Dylunio[golygu | golygu cod]
Gellir cynhyrchu A Lauburu yn gymharol hawdd gyda chymorth cwmpawd a phren mesur. Rydych chi'n dechrau gyda sgwâr. O ganol yr ochrau i ganol y sgwâr tynnir hanner cylch. Mae'r hanner cylch arall, wedi'i ostwng o hanner yn y radiws, hefyd yn dechrau o ganol y sgwâr. Fel cam olaf, caiff y ddau ben hanner-bwa eu cysylltu â hanner cylch arall.
Hanes[golygu | golygu cod]
Daw o'r gair cyfansawdd Basgeg "lau" a "buru" yn golygu "pedwar (lau) "pen" (buru).
Honnir hefyd bod y gair yn dod o etymoleg werin ac wedi bod yn gysylltiedig â'r labarum Lladin. Gallai'r gair Lladin wedyn gael ei ddeillio o symbol Celtaidd arall, sef y 'barbar' a elwir yn wreiddiol. Fodd bynnag, roedd yr hanesydd Sbaeneg Fidel Fita yn credu i'r gwrthwyneb fod y labarum Lladin, a ddaeth i'r amlwg yn amser Augustus, wedi'i addasu o'r Basgeg.[1]
Mae haneswyr ac ymchwilwyr eraill yn dadlau am ystyr alegorïaidd y symbol hynafol Lauburu. Mewn rhai achosion, honnir ar gyfer "Laurak Bat", hynnyw yw "pedwar pen" neu "bedwar rhanbarth" Gwlad y Basg (Álava, Vizcaya, Guipúzcoa, Navarre). Ond nid yw'n ymddangos yn unrhyw un o saith arfbais y rhanbarthau sy'n rhan o Wlad y Basg, fel Navarra, Guipúzcoa, Vizcaya, Álava, Llafur, Soule a Niedernavarra. Mae'r Iddew deallusol, Imanol Mújica, wedi honni bod y penaethiaid yn symbol o'r ysbryd, bywyd, ymwybyddiaeth a ffurf.
Roedd y deallusyn ac un o sylfaenwyr cenedlaetholdeb gyfoes Basgeg, Sabino Arana, yn dehongli'r Lauburu fel symbol o'r Haul i gefnogi ei ddamcaniaeth o gwlt solar Basgeg (a gyhoeddwyd yn Euzkadi). Ond mae'n debyg bod y ddamcaniaeth hon yn seiliedig ar darddiad ffug o'r term.
Mae'r symbol yn ei ffurf gadarnhaol (wedi'i droi i'r dde) yn symbol o fywyd, ac yn ei ffurf negyddol (wedi'i droi i'r chwith) marwolaeth. Dyna pam mae cerrig bedd Basgeg yn aml yn cynnwys y lauburu sy'n wynebu'r chwith. Fodd bynnag, mae llawer o drafod heddiw ynglŷn â chyfeiriad y greadigaeth. h. am fywyd a ffyniant, ac i'w dinistrio, d. h. Marwolaeth a anffawd.
Dehongliad arall o'r Lauburu yw bod y pennau crwn yn cael eu creu gan gylchdroi'r groes, gan gynrychioli'r elfennau egnïol a'r bydysawd egnïol.
Yn gyffredinol, defnyddir y Lauburu fel symbol o ffyniant.
Lledaenu a hanes[golygu | golygu cod]
Darganfuwyd y symbol ar 'stele' (gair Lladin am golofn neu biler garreg neu bren a ddefnyddiwyd yn aml i farcio tiriogaeth) hynafol. Yn y cyfnod dilynol, hynny yw, ar ôl cyfnod yr Antonines hyd at yr oes fodern, gellid ei ganfod gan M. Camille Julián [2] dim math o groes, naill ai mewn crwn neu hyd yn oed yng Ngwlad y Basg. Ni ddefnyddiwyd swastikas â llinellau syth yno tan y 19g.
Yn yr hyn a briodolir i Paracelsus mae Archidoxis magica yn ymddangos yn symbol,[3] sy'n debyg iawn i'r Lauburu, a gafodd ei beintio fwy na thebyg at ddibenion gwella anifeiliaid. M. Colas yn ystyried perthynas rhwng y swastika a'r lauburu yn annhebygol. Mae'n gweld tarddiad Paracelsus ac yn credu bod y symbol yn graddio beddrodau iachawyr anifeiliaid ac enaid (offeiriaid).
Yn ôl y wybodaeth gyfredol, dechreuodd y croesau Basgeg cyntaf ar y cynharaf yn y 15g, h.y. ar ddiwedd y cyfnod pensaernïaeth Gothig.
Ar ddiwedd yr 16g, mae'r groes crwn yng ngwlad y Basg yn aml yn ymddangos fel elfen addurnol. Er enghraifft, gellir dod o hyd i'r symbol ar gistiau neu feddau pren, efallai fel ffurf arall ar groes beddrod.[3] Heddiw, ceir y Lauburu hefyd mewn ysgrifau coffa cenedlaetholwyr Basgeg yn hytrach na'r groes Gristnogol. Mae llawer o dai Basgeg yn cario'r Lauburu dros y fynedfa; maent yn ei weld fel swyn lwc dda neu sêr.
Cafodd y defnydd o'r Lauburu fel symbol o ddiwylliant y Basgiaid ei atal fel ardaloedd diwylliannol eraill o dan Francisco Franco. Sefydlwyd y Blaid Genedlaethol Gwladgarwr y Basg ANV (Acción Nacionalista Vasca, EAE Basgeg, Eusko Abertzale Ekintza) yn 1930 ac mae'n defnyddio'r Lauburu yn ei symbol plaid.
Oriel[golygu | golygu cod]
-
Swastica neu croes gam lauburu mewn ffynon fedydd yn yr Almaen. -
Lauburu yn addurno ffon gerdded neu ffon seremonïol Basgeg, y makila. -
"Cuatrefuellas" yn Casa Casalera, El Pueyo de Jaca, Huesca, Aragón. -
Ffenestr yn Ayherre, Nafarroa Beherea. -
Lintel cerfiedig, Armendarits, Nafarroa Beherea. -
Ffenestr efo'r Lauburu yn Hasparren, Lapurdi. -
Arwyddlun plaid Acción Nacionalista Vasca, (ANV).
.jpg)
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ Brief von Fita an Fernández Guerra, reproduziert in seinem Werk Cantabria, Fussnote 8, S. 126, reproduziert in Historia crítica de Vizcaya y de sus Fueros, herausgegeben von Gregorio Balparda, nach der Webseite Auñamendi Entziklopedia
- ↑ M. Camille Julián in seinem Vorwort zu La tombe basque, nach der Webseite Lauburu: La swástika rectilínea (Auñamendi Entziklopedia).
- ↑ 3.0 3.1 Lauburu: Conclusiones in Auñamendi Entziklopedia.