Neidio i'r cynnwys

Sardeg

Oddi ar Wicipedia
Sardeg
Enghraifft o'r canlynoliaith, minority language, macroiaith, iaith fyw Edit this on Wikidata
MathSouthern Romance Edit this on Wikidata
Label brodorolsardu Edit this on Wikidata
Enw brodorolsardu Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 1,300,000 (2017)[1]
    • cod ISO 639-1sc Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-2srd Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-3srd Edit this on Wikidata
    RhanbarthSardinia Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin Edit this on Wikidata
    Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
    Map o ieithoedd Sardinia

    Iaith Romáwns a siaredir ar ynys Sardinia yw Sardeg[2] (Sardu neu limba sarda yn yr iaith hon). Gwelir weithiau Sardineg yn y Gymraeg. Dyma'r iaith â'r pellter ffonolegol lleiaf o'r Lladin.[angen ffynhonnell]

    Siaredir Sardeg yn y rhan fwyaf o'r ynys, ond gwelir bod Catalaneg yn iaith hanesyddol a lleiafrifol o fewn dinas Alghero yng ngogledd orllewin yr ynys. Yn rhai o'r ynysoedd bychain i'r gorllewin, yn nhalaith Carbonia-Iglesias, siaredir Tabarchino, tafodiaith Ligwriaidd. Mae tua 80% o drigolion Sardinia yn deall Sardeg ac mae'n well gan rhwng 65 a 70% ei ddefnyddio ond ceir gostyngiad yn ei defnydd ymysg cenedlaethau iau.

    Cyd-destun

    [golygu | golygu cod]

    Mae llawer o arbenigwyr yr ieithoedd Románws yn ei hystyried, ynghyd ag Eidaleg, fel yr iaith sydd agosaf at Ladin ymhlith holl ddisgynyddion Lladin.[3][4][5] Fodd bynnag, mae hefyd wedi ymgorffori elfennau o is-haen (swbstrad) Cyn-Lladin (Paleo-Sardinaidd yn bennaf ac, i raddau llawer llai, Pwnig),[6] yn ogystal ag uwch-haen Hen Roegeg, Catalaneg, Castileg ac Eidalaidd. Mae'r elfennau hyn yn tarddu o hanes gwleidyddol Sardinia, y bu ei chymdeithas frodorol yn cystadlu am ganrifoedd ac ar adegau'n gwrthdaro â chyfres o newydd-ddyfodiaid gwladychol: cyn yr Oesoedd Canol, roedd yr ynys am gyfnod dan feddiant yr Ymerodraeth Fysantaidd; yna, ar ôl cyfnod sylweddol o hunanreolaeth gyda'r 'Judicates' (brenhinoedd Canol Oesol Sardinia), pan ddefnyddiwyd Sardeg yn swyddogol yn unol â thystiolaeth ddogfennol, daeth yn ystod yr Oesoedd Canol hwyr i gylch dylanwad Iberia, pan ddaeth y Gatalaneg a Chastileg yn ieithoedd bri'r ynys ac felly y byddai'n aros hyd at y 18fed ganrif. Yn olaf, o ddechrau'r 18g ymlaen, o dan frenhiniaeth Safoi a'r Eidal gyfoes,[7] gan ddilyn polisïau ieithyddol y wlad a arweiniodd at ddiglosia, ar draul Sardeg a'r Gatalaneg leol.[8]

    Tafodieithoedd y Sardeg

    [golygu | golygu cod]

    Yn Sardinia ei hun, ceir dwy brif dafodiaith:

    • Logudoresu (yng nghanol yr ynys), y dafodiaith sydd wedi aros agosaf at y Lladin a'r un â'r mwyaf o fri arni.
    • Campidanesu (yn ne'r ynys), y dafodiaith gyda'r mwyaf o siaradwyr, yn y rhan o'r wlad lle mae'r brifddinas Cagliari ("Casteddu" mewn Sardeg).

    Ymhellach, gelwir y canlynol yn dafodieithoedd Sardeg weithiau, er eu bod yn wahanol iawn i'r ddwy dafodiaith flaenorol, sef:

    • Gallurese (gadduresu), a siaredir yn nhalaith Gallura, yng ngogledd Sardinia, sydd mewn gwirionedd yn un o dafodieithoedd y Corseg, a siaredir gan ddisgynyddion pobl a ddaeth o Gorsica yn y 15fed ganrif,
    • Sassarese (sassaresu), a siaredir yn nhalaith Sassari, yng ngogledd-orllewin yr ynys, a hanner ffordd rhwng Corseg a Sardeg.

    Mae'r holl dafodieithoedd hyn wedi cael eu dylanwadu i raddau gan Gatalaneg a Sbaeneg oherwydd bod Sardinia wedi'i chysylltu â choron Aragon ers canrifoedd lawer.

    Nodweddion

    [golygu | golygu cod]
    Diagram perthynas y gwahanol ieithoedd Románws
    		Er bod gwybodaeth werthfawr yn yr erthygl hon, rhaid ymestyn ar y wybodaeth er mwyn iddi gyrraedd safon arferol, derbyniol Wicipedia.
    Os na chaiff yr erthygl ei gwella'n ddigonol ymhen wythnos neu ddwy wedi 31 Hydref 2024, fe all gael ei dileu. Os caiff yr erthygl ei gwella'n sylweddol, wedyn mae croeso i chi dynnu'r neges hon oddi ar y dudalen. Ceir rhestr o erthyglau sydd angen eu gwella yma. Sut mae ei gwella? Dyma restr o hanfodion pob erthygl; beth am dreulio ychydig o amser yn mynd drwy'r cyngor hwn? Gweler hefyd ein canllawiau Arddull ac Amlygrwydd.

    Fel iaith ynysig par rhagoriaeth, ystyrir Sardeg fel yr iaith Romáwns fwyaf ceidwadol, yn ogystal ag un o'r rhai mwyaf unigol yn y teulu;[9][10] ymchwiliwyd hefyd i'w his-haen (Paleo-Sardinian neu Nuragic). Yn y tystiolaethau ysgrifenedig cyntaf, yn dyddio o'r unfed ganrif ar ddeg, mae Sardeg yn ymddangos fel iaith sydd eisoes yn wahanol i dafodieithoedd yr Eidal.[11]

    Arweiniodd astudiaeth yn 1949 gan yr ieithydd Eidalaidd-Americanaidd Mario Pei, a oedd yn dadansoddi i ba raddau yr oedd chwe iaith Romáwns yn ymwahanu oddi wrth Ladin Di-chwaeth o ran eu llais acen, y mesuriadau canlynol o wahaniaeth (gyda chanrannau uwch yn dynodi mwy o wahaniaeth oddi wrth lafariaid dan straen Vulgar Lladin): Sardeg 8%, Eidaleg 12%, Sbaeneg 20%, Rwmaneg 23.5%, Ocsitaneg 25%, Portiwgaleg 31%, a Ffrangeg 44%.[12] Pwysleisiodd yr astudiaeth, fodd bynnag, ei fod yn cynrychioli “dangosiad elfennol, anghyflawn a phetrus iawn” yn unig o sut y gallai dulliau ystadegol fesur newid ieithyddol, rhoi gwerthoedd pwynt “a dweud y gwir yn fympwyol” i wahanol fathau o newid, ac nid oedd yn cymharu ieithoedd yn y sampl. mewn perthynas ag unrhyw nodweddion neu fathau o wahaniaethau heblaw llafariaid dan straen, ymhlith cafeatau eraill.[13]

    Er bod ei sylfaen geiriadurol yn bennaf o darddiad Lladin, serch hynny mae Sardineg yn cadw nifer o olion o'r swbstrad ieithyddol a oedd yn rhagflaenu'r goncwest Rufeinig ar yr ynys: mae sawl gair ac yn enwedig toponymau yn deillio o'r Paleo-Sardeg ac, i raddau llai, y Ffenicia-Pwnig. Efallai bod yr etyma hyn yn cyfeirio at is-haen Môr y Canoldir cynnar, sy'n datgelu perthynas agos â Basgeg.[14][15][16]

    Sefyllfa gyfredol

    [golygu | golygu cod]
    Arwydd ddwyeithog Sardeg ac Eidaleg

    Bu pobl Sardinia yn araf i ymateb i her dominyddiaeth yr iaith Eidaleg mewn addysg, gweinyddiaeth a'r cyfryngau torfol. Cafwyd y llwyddiant cynharaf o ennill statws i'r iaith yn 1992 gydag arwyddo'r Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol[17] Ers 1997,[18] cydnabwyd ieithoedd yr ynys gan gyfreithiau Sardinia a'r Eidal.Roedd hwn yn gam pwysig ond rhannol ers iddo gyflwyno addysgu ac yn yr iaith mewn ysgolion cyhoeddus, ond dim ond fel gweithgaredd dewisol am ychydig oriau'r wythnos.[17] Mae iaith ysgrifenedig unedig, y Limba Sarda Comuna (Iaith Sardeg Gyffredin), wedi'i chreu i uno'r ddwy brif dafodiaith ond mae hyn hefyd wedi creu anghytuno gan y seiliwyd y safon newydd ar dafodiaith a ysytyriwyd y mwyaf "pur" ond lleiaf o ran maint.[17] Mae'r iaith gyffredin hon yn gyd-swyddogol ag Eidaleg ar yr ynys.

    Yn 1999, cydnabwyd Sardeg ac un ar ddeg "lleiafrifoedd ieithoeddol hanesyddol" eraill, hynny yw, ieithoedd brodorol i diriogaeth Gweriniaeth yr Eidal, gan y Senedd a deddf wladwriaethol (Deddf rhif 482/1999).[19] Roedd hyn i'w groesawu ond (yn gyfredol yn 2023) ni cheir sianel deledu Sardeg lawn (er ceir rhai rhaglenni ar sianeli teledu lleol) ac ni chaiff Sardeg ei dysgu mewn ysgolion ond fel pwnc.[17]

    Mae cynrychiolaeth i'r iaith ar Rhwydwaith Cydraddoldeb Ieithoedd Ewrop (ELEN) er mwyn rhannu arfer da a lobïo dros hawliau ieithyddol.

    Dolenni allannol

    [golygu | golygu cod]

    Cyfeiriadau

    [golygu | golygu cod]
    1. ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/index.php.
    2. ↑ "Sardinian". Geiriadur yr Academi. Cyrchwyd 12 Awst 2024.
    3. ↑ Carlo Tagliavini (1982). Le origini delle lingue neolatine. Bologna: Patron. t. 122.
    4. ↑ Henriette Walter (1994). L'Aventure des langues en Occident. Paris: Robert Laffont. t. 158.
    5. ↑ "Romance languages". Encyclopedia Britannica. 4 December 2023. ...if the Romance languages are compared with Latin, it is seen that by most measures Sardinian and Italian are least differentiated.
    6. ↑ Antonio Mele, Edoardo Murgia (2015). Termini prelatini della lingua sarda tuttora vivi nell'uso. Olzai: Ilienses.
    7. ↑ Mereu, D. (2020). Cagliari Sardinian. Journal of the International Phonetic Association, 50(3), 389–405. doi:10.1017/S0025100318000385
    8. ↑ The Oxford guide to the Romance languages. Oxford: Oxford University Press. 2016. t. 272.
    9. ↑ "Sardinian is an insular language par excellence: it is at once the most archaic and the most individual among the Romance group." Rebecca Posner, John N. Green (1982). Language and Philology in Romance. The Hague, Paris, New York: Mouton Publishers. t. 171.
    10. ↑ Corsale, Andrea; Sistu, Giovanni (2019). Sardegna: geografie di un'isola. Milano: Franco Angeli. t. 187.
    11. ↑ The Oxford guide to the Romance languages. Oxford: Oxford University Press. 2016. t. 270.
    12. ↑ Pei, Mario (1949). "A New Methodology for Romance Classification". WORD 5 (2): 135–146. doi:10.1080/00437956.1949.11659494. https://archive.org/details/sim_word_1949-08_5_2/page/135.
    13. ↑ Pei, Mario. Story of Language. ISBN 03-9700-400-1.
    14. ↑ Atti del VI [i.e. Sesto] Congresso internazionale di studi sardi. 1962. t. 5.
    15. ↑ Giovanni Lilliu (1988). La civiltà dei Sardi. Dal Paleolitico all'età dei nuraghi. Nuova ERI. t. 269.
    16. ↑ Yakov Malkiel (1947). Romance Philology. 1. t. 199.
    17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 "For Sardinian language, (almost) all work is yet to be done". Nationalia. 20 Ionawr 2023.
    18. ↑ [https://www.regione.sardegna.it/documenti/1_19_20091130171706.pdf LEGGE REGIONALE 15 OTTOBRE 1997 N. 26, “PROMOZIONE E VALORIZZAZIONE DELLA LINGUA DELLA SARDEGNA” - ART. 14 “PROGETTI CULTURALI ATTRAVERSO I MEZZI DI COMUNICAZIONE DI MASSA”, ANNUALITA’ 2009], Regione Autonomia della Sardegna, 1997, https://www.regione.sardegna.it/documenti/1_19_20091130171706.pdf
    19. ↑ L'UNESCO e la diversità linguistica. Il caso dell'Italia
    Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Comin Wikimedia
    Comin Wikimedia
    Mae gan Gomin Wikimedia
    gyfryngau sy'n berthnasol i:
    Wicipedia yn yr iaith sc,
    y gwyddoniadur rhydd, agored ac am ddim!
    Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Sardeg&oldid=12994863"