Falcon 9

Oddi ar Wicipedia
Falcon 9
Enghraifft o'r canlynolrocket series Edit this on Wikidata
MathFalcon, reusable launch vehicle, medium-lift launch vehicle Edit this on Wikidata
GwladBaner UDA UDA
Yn cynnwysFalcon 9 booster, Merlin 1D, Merlin 1D Vacuum Edit this on Wikidata
GwneuthurwrSpaceX Edit this on Wikidata
GwladwriaethUnol Daleithiau America Edit this on Wikidata
Gwefanhttp://spacex.com/falcon9.php Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Cerbyd lansio a all godi pwysau canolig, y gellir ei ailddefnyddio'n rhannol, yw'r Falcon 9; gall gludo cargo a chriw i orbit y Ddaear. Cafodd y roced ei dylunio, ei chynhyrchu a'i lansio gan y cwmni awyrofod Americanaidd SpaceX., a sefydlwyd gan Elon Musk. Gellir ei hefyd ei defnyddio fel cerbyd lansio codi powysau trwm un-defnydd. Cynhaliwyd lansiad cyntaf y Falcon 9 ar 4 Mehefin 2010. Lansiwyd taith ailgyflenwi fasnachol gyntaf Falcon 9 i'r Orsaf Ofod Ryngwladol (yr ISS) ar 8 Hydref 2012.[1] Yn 2020 gwelwyd y llong ofod hon yn lansio bodau dynol i orbit - yr unig gerbyd o'r fath sy'n gallu gwneud hynny (yn 2023).[2] Dyma'r unig roced o UDA sydd wedi'i hardystio ar hyn o bryd ar gyfer cludo pobl i'r ISS.[3][4][5] Yn 2022, daeth y roced a lansiwyd fwyaf aml mewn hanes, a thorodd pob record o ran diogelwch, gyda dim ond un ehediad yn methu.[6]

Mae gan y roced ddwy ran: mae'r cam cyntaf (y cyfnerthydd (booster)) yn gwthio'r ail ran a'i chargo i gyflymder ac uchder a bennwyd ymlaen llaw, ac ar ôl hynny mae'r ail gam yn tanio ac yn gwthio'r cargo i'w orbit. Gall y cyfnerthydd lanio'n fertigol fel y gellir ei hailddefnyddio. Cyflawnwyd y gamp hon gyntaf ar ehediad 20, yn Rhagfyr 2015. Ar 19 Rhagfyr 2023, roedd SpaceX wedi llwyddo i lanio cyfnerthyddion Falcon 9 239 o weithiau. Mae rhai cyfnerthyddion unigol wedi cyflawni cymaint â 18 taith.[7] Mae'r ddau gam (neu'r ddwy ran) yn cael eu pweru gan beiriannau SpaceX Merlin, gan ddefnyddio ocsigen hylif cryogenig a cherosin gradd roced ( RP-1 ) fel gyriannau.[8][9]

Y cargo trymaf a gludwyd i orbit trosglwyddo geosefydlog (GTO) oedd llwyth o Intelsat 35e a oedd yn 6,761 cilogram (14,905 pwys), a Telstar 19V a oedd yn 7,075 kg (15,598 pwys). Lansiwyd y cyntaf i orbit trosglwyddo uwch-cydamseredig manteisiol,[10] tra aeth yr ail i mewn i GTO ynni is, gydag apogee ymhell islaw'r uchder geosefydlog.[11] Ar 24 Ionawr 2021, gosododd Falcon 9 record ar gyfer y nifer fwyaf o loerennau a lansiwyd gan un roced pan gludodd 143 lloeren i orbit.[12]

Falcon 9 yn lansio o LC-39A, gan gario Demo-2
Fideo o Falcon 9 SpaceX yn lansio gyda COTS Demo Flight 1

Mae Falcon 9 wedi llwyddo i gludo gofodwyr NASA i'r ISS a derbyniodd ardystiad ar gyfer y rhaglen Lansio Gofod Diogelwch Cenedlaethol UDA[13] a Rhaglen Gwasanaethau Lansio NASA fel "Categori 3", a all lansio'r teithiau NASA drutaf, pwysicaf a mwyaf cymhleth.[14]

Mae sawl fersiwn o Falcon 9 wedi'u hadeiladu a'u hedfan:

  • v1.0 o 2010-2013,
  • hedfanodd v1.1 o 2013-2016,
  • lansiwyd v1.2 Full Thrust gyntaf yn 2015,
  • a Bloc 5, sydd wedi bod yn gweithredu ers mis Mai 2018.

Hanes datblygiad[golygu | golygu cod]

teulu Falcon 9; o'r chwith i'r dde: Falcon 9 v1.0, v1.1, Full Thrust, Bloc 5, a Falcon Heavy

Cyllido[golygu | golygu cod]

Yn Hydref 2005, cyhoeddodd SpaceX gynlluniau i lansio Falcon 9 yn hanner cyntaf 2007[15] ond ni ddigwyddodd hynny tan 2010.[16]

Tra gwariodd SpaceX ei gyfalaf ei hun i ddatblygu a hedfan ei lansiwr blaenorol, Falcon 1, datblygodd SpaceX Falcon 9 gyda chyfalaf preifat ond fe'i cynorthwywyd gan ymrwymiadau NASA i brynu sawl hediad unwaith y dangoswyd galluoedd penodol. Darparwyd taliadau penodol ar sail cerrig milltir o dan y rhaglen Gwasanaethau Trafnidiaeth Orbitol Masnachol (Commercial Orbital Transportation Services; COTS) yn 2006. [17] Strwythurwyd y contract fel Cytundeb Deddf Gofod (Space Act Agreement; SAA) "i ddatblygu a dangos gwasanaeth cludo orbitol masnachol",[17] gan gynnwys prynu tair taith brawf.[18] Dyfarnwyd y cyfanswm o US$278 miliwn i ddarparu'r tri lansiad o Falcon 9 gyda llong ofod cargo SpaceX Dragon. Ychwanegwyd cerrig milltir ychwanegol yn ddiweddarach, gan godi cyfanswm gwerth y contract i US$396 miliwn.[19][20]

Yn 2008, enillodd SpaceX gontract Gwasanaethau Ailgyflenwi Masnachol (Commercial Resupply Services; CRS) yn rhaglen Gwasanaethau Trafnidiaeth Orbitol Masnachol (Commercial Orbital Transportation Services; COTS) NASA i ddosbarthu cargo i'r ISS gan ddefnyddio Falcon 9 a Dragon.[20][21] Talwyd yr arian dim ond ar ôl i'r teithiau gael eu cwblhau'n llwyddiannus ac yn drylwyr. Cyfanswm y contract oedd US$1.6 biliwn am 12 taith i gludo cyflenwadau i'r ISS ac oddi yno.[22]

Yn 2011, amcangyfrifodd SpaceX fod costau datblygu Falcon 9 v1.0 wedi bod tua US$300 miliwn. Amcangyfrifodd NASA gostau datblygu o US$3.6 biliwn pe defnyddiwyd dull contract cost-plus traddodiadol NASA. Amcangyfrifodd adroddiad NASA yn 2011 “y byddai wedi costio tua US$4 biliwn i’r asiantaeth ddatblygu roced fel Falcon 9, yn seiliedig ar brosesau contractio traddodiadol NASA” tra gallai dull “datblygiad mwy masnachol” fod wedi lleihau'r swm i $1.7 biliwn".[23]

Yn 2014, rhyddhaodd SpaceX gostau datblygu cyfun ar gyfer Falcon 9 a Dragon. Darparodd NASA US$396 miliwn, tra darparodd SpaceX dros US$450 miliwn.

Datblygiad[golygu | golygu cod]

Yn wreiddiol roedd SpaceX yn bwriadu dilyn ei gerbyd lansio Falcon 1 gyda cherbyd capasiti canolradd, Falcon 5.[24] Mae llinell gerbydau'r Falcon wedi'u henwi ar ôl y Millennium Falcon, llong ofod ffuglenol a ddisgrifiwyd yn y gyfres ffilmiau Star Wars.[25] Yn 2005, cyhoeddodd SpaceX ei fod yn lle hynny am fwrw ymlaen â Falcon 9, "cerbyd lansio lifft trwm y gellir ei ailddefnyddio'n llawn", ac roedd eisoes wedi sicrhau cwsmer, sef y llywodraeth. Disgrifiwyd FRalcon 9 fel un a allai lansio tua 9,500 cilogram (20,900 pwys) i orbit-isel y Ddaear a rhagamcanwyd y byddai'n costio US$27 miliwn fesul hediad gyda llwyth 3.7 metr (12 tr) a US$35 miliwn am gargo 5.2 metr (17 tr). Cyhoeddodd SpaceX hefyd fersiwn trwm o Falcon 9 gyda chynhwysedd llwyth tâl o tua 25,000 kilogram (55,000 lb) . Hebog Bwriad 9 oedd cefnogi teithiau LEO a GTO, yn ogystal â theithiau criw a chargo i ISS. [24]

Profi[golygu | golygu cod]

Cwblhawyd y prawf aml-injan cyntaf (dwy injan yn tanio ar yr un pryd, wedi'u cysylltu â'r rhan gyntaf o'r roced) yn Ionawr 2008. Arweiniodd profion olynol at dân prawf o 178 eiliad (hyd cenhadaeth), naw injan ym mis Tachwedd 2008. Yn Hydref 2009, roedd y tân prawf pob-injan parod cyntaf i hedfan yn ei gyfleuster prawf yn McGregor, Texas . Yn Nhachwedd 2009, cynhaliodd SpaceX taniad-prawf ar ail ran y roced (y rhan uchaf)l, gan bara deugain eiliad.[26]

Injan[golygu | golygu cod]

Mae gan y ddwy ran beiriannau roced Merlin 1D ac mae pob un yn cynhyrchu 854 kN (192,000 pwys) o wthiad (thrust).[27] Maent yn defnyddio cymysgedd pyrofforig o triethylaluminum - triethylborane (TEA-TEB) i danio'r injan ei hun.

Mae gan y cyfnerthwr (y rhan isaf) 9 injan, wedi'u trefnu ar ffurf Octaweb (term SpaceX).[28] Mae gan yr ail ran (y rhan uchaf) 1 injan Merlin 1D Vacuum.

Gall Falcon 9 golli dwy injan a dal i gwblhau'r daith trwy losgi'r injans sy'n weddill yn hirach.

Tanciau[golygu | golygu cod]

Mae waliau a chromennau'r tanc gyrru wedi'u gwneud o aloi alwminiwm-lithiwm ac wedi'i weldio'n arbennig er wmyn ei gryfder ac fel ei fod yn ddibynadwy. Mae'r tanc yr ail ran yn fersiwn fyrrach o danc y rhan gyntaf, gyda fwy neu lai yr un dechnoleg, deunydd a thechneg gweithgynhyrchu.

Coesau/esgyll[golygu | golygu cod]

Nid oes gan gyfnerthyddion (boosters) na fydd yn dychwelyd yn ôl yn fwriadol goesau nac esgyll. Mae gan y cyfnerthyddion adferadwy, fodd bynnag, bedair coes lanio o amgylch y gwaelod.[29]

Er mwyn rheoli disgyniad y cyfnerthydd trwy'r atmosffer, mae SpaceX yn defnyddio esgyll grid sy'n ymestyn o'r cerbyd[30] sy'n dod allan eiliadau ar ôl gwahanu'r ddwy ran.[31] I ddechrau, roedd fersiwn V1.2 Full Thrust o'r Falcon 9 yn cynnwys esgyll grid wedi'u gwneud o alwminiwm, a ddisodlwyd gan esgyll titaniwm mwy, mwy effeithlon yn aerodynamig, esgyll gwydn. Fe'u gwnaed o un darn o ditaniwm a gellir eu hailddefnyddio am gyfnod amhenodol heb fawr o waith adnewyddu.

Fersiynau[golygu | golygu cod]

Hedfanodd V1.0 bum lansiad orbitol llwyddiannus rhwng 2010 a 2013. Gwnaeth y V1.1 llawer mwy na hynny, gyda'i hediad cyntaf ym Medi 2013. Roedd y daith brawf yn cario 500 kg o lwyth: y lloeren CASSIOPE.[32] Dilynwyd hyn gyda cargo mwy, gan ddechrau lloeren gyfathrebu GEO SES-8.[33] Roedd v1.0 a v1.1 yn defnyddio cerbydau lansio treuliadwy (expendable launch vehicles; ELVs). Gwnaeth The Falcon 9 Full Thrust ei hediad cyntaf yn Rhagfyr 2015. Roedd rhan isaf y fersiwn Full Thrust yn ailddefnyddiadwy. Gwnaeth y fersiwn gyfredol, a elwir yn Falcon 9 Block 5, ei hediad cyntaf ym Mai 2018.

Lansio Falcon 9 v1.0 gyda llong ofod Dragon i ddosbarthu cargo i'r Orsaf Ofod Ryngwladol (ISS) yn 2012

Safleoedd lansio[golygu | golygu cod]

Anfonodd roced Falcon 9 SpaceX y lloerennau ABS-3A ac Eutelsat 115 West B i orbit trosglwyddo uwch-gydamserol, gan lansio o Space Launch Complex 40 yng Ngorsaf Awyrlu Cape Canaveral, Florida ym Mawrth 2015

Erbyn dechrau 2018, roedd F9 yn lansio'n rheolaidd o dri safle lansio orbitol: Launch Complex 39A o'r Kennedy Space Center, [34] Space Launch Complex 4E o Vandenberg Air Force Base, [35] a Space Launch Complex 40 yng Ngorsaf yr Awyrlu, Cape Canaveral. Difrodwyd yr olaf yn y ddamwain AMOS-6 ym Medi 2016, ond roedd yn weithredol eto erbyn Rhagfyr 2017.[36][37]

Ar 21 Ebrill 2023 rhoddodd Llu Gofod yr Unol Daleithiau, Space Launch Delta 30 ganiatâd i SpaceX brydlesu Vandenberg Space Launch Complex 6 ar gyfer lansiadau Falcon 9 a Falcon Heavy.[38] Mae SLC-6 yn debygol o ddod yn bedwerydd safle lansio ar gyfer Falcon 9.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ Amos, Jonathan (8 October 2012). "SpaceX lifts off with ISS cargo". BBC News. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 November 2018. Cyrchwyd 3 June 2018.
  2. ↑ "NASA and SpaceX launch astronauts into new era of private spaceflight". 30 May 2020. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 December 2020. Cyrchwyd 8 December 2020.
  3. ↑ Cawley, James (10 November 2020). "NASA and SpaceX Complete Certification of First Human-Rated Commercial Space System". NASA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 February 2021. Cyrchwyd 10 November 2020.
  4. ↑ Berger, Eric (22 April 2020). "The Falcon 9 just became America's workhorse rocket". Arstechnica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 April 2020. Cyrchwyd 22 April 2020.
  5. ↑ Wall, Mike (4 June 2020). "Happy birthday, Falcon 9! SpaceX's workhorse rocket debuted 10 years ago today". Space.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 June 2020. Cyrchwyd 4 June 2020.
  6. ↑ Berger, Eric (3 February 2022). "The Falcon 9 may now be the safest rocket ever launched". Ars Technica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 April 2023. Cyrchwyd 21 May 2023.
  7. ↑ Evans, Ben (10 July 2023). "SpaceX's "Sweet Sixteen" Launches Starlinks, Enters Reusability Record Books". AmericaSpace.
  8. ↑ Malik, Tariq (19 January 2017). "These SpaceX Rocket Landing Photos Are Simply Jaw-Dropping". Space.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 June 2019. Cyrchwyd 20 June 2019.
  9. ↑ Thomas, Rachael L. "SpaceX's rockets and spacecraft have really cool names. But what do they mean?". Florida Today. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 June 2019. Cyrchwyd 20 June 2019.
  10. ↑ Todd, David (6 July 2017). "Intelsat 35e is launched into advantageous super-synchronous transfer orbit by Falcon 9". Seradata. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 July 2020. Cyrchwyd 28 July 2020.
  11. ↑ Kyle, Ed (23 July 2018). "2018 Space Launch Report". Space Launch Report. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 July 2018. Cyrchwyd 23 July 2018. 07/22/18 Falcon 9 v1.2 F9-59 Telstar 19V 7.075 CC 40 GTO-
  12. ↑ Wattles, Jackie (24 January 2021). "SpaceX launches 143 satellites on one rocket in record-setting mission". CNN. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 January 2021. Cyrchwyd 24 January 2021.
  13. ↑ Kucinski, William. "All four NSSL launch vehicle developers say they'll be ready in 2021". Sae Mobilus. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 October 2019. Cyrchwyd 29 October 2019.
  14. ↑ Wall, Mike (9 November 2018). "SpaceX's Falcon 9 Rocket Certified to Launch NASA's Most Precious Science Missions". Space.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 October 2019. Cyrchwyd 29 October 2019.
  15. ↑ "SpaceX reveals Falcon 1 Halloween date". NASASpaceflight. 10 October 2005. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 31 January 2019. Cyrchwyd 31 January 2019.
  16. ↑ Administration, National Aeronautics and Space (2014). Commercial Orbital Transportation Services: A New Era in Spaceflight (yn Saesneg). Government Printing Office. ISBN 978-0-16-092392-0.
  17. ↑ 17.0 17.1 Daw'r testun yma o'r Parth cyhoeddus.
  18. ↑ Daw'r testun yma o'r Parth cyhoeddus.
  19. ↑ Daw'r testun yma o'r Parth cyhoeddus.
  20. ↑ 20.0 20.1 "SpaceX's Dragon spacecraft successfully re-enters from orbit" (Press release). 15 December 2010. Archifwyd o y gwreiddiol ar 2014-10-06. https://web.archive.org/web/20141006095016/http://www.spacex.com/news/2013/02/09/spacexs-dragon-spacecraft-successfully-re-enters-orbit. Adalwyd 2 October 2014.
  21. ↑ Money, Stewart (12 March 2012). "Competition and the future of the EELV program (part 2)". The Space Review. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 October 2014. Cyrchwyd 2 October 2014. "The government is the necessary anchor tenant for commercial cargo, but it's not sufficient to build a new economic ecosystem", says Scott Hubbard, an aeronautics researcher at Stanford University in California and former director of NASA's Ames Research Center in Moffett Field, California.
  22. ↑ "NASA selects SpaceX's Falcon 9 booster and Dragon spacecraft for cargo resupply" (Press release). 23 December 2008. Archifwyd o y gwreiddiol ar 2014-01-09. https://web.archive.org/web/20140109000000/http://www.spacex.com/press/2012/12/19/nasa-selects-spacexs-falcon-9-booster-and-dragon-spacecraft-cargo-resupply. Adalwyd 31 March 2017.
  23. ↑ "SpaceX goes there—seeks government funds for deep space". Ars Technica. 13 July 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 July 2017.
  24. ↑ 24.0 24.1 David, Leonard. "SpaceX tackles reusable heavy launch vehicle". MSNBC. NBC News. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 May 2021. Cyrchwyd 17 April 2020.
  25. ↑ Malik, Tariq (4 May 2019). "It's Star Wars Day and SpaceX Just Launched Its Own 'Falcon' Into Space". Space.com. Cyrchwyd 18 June 2023.
  26. ↑ "Merlin Vacuum Engine Test". Youtube. 12 November 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 February 2015. Cyrchwyd 23 February 2015.
  27. ↑ "Falcon User's Guide" (PDF). SpaceX. April 2020. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2 December 2020. Cyrchwyd June 28, 2021.
  28. ↑ "Octaweb". SpaceX News. 12 April 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 July 2017. Cyrchwyd 2 August 2013.
  29. ↑ "Landing Legs". SpaceX News. 12 April 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 July 2017. Cyrchwyd 2 August 2013. The Falcon Heavy first stage center core and boosters each carry landing legs, which will land each core safely on Earth after takeoff.
  30. ↑ Kremer, Ken (27 January 2015). "Falcon Heavy Rocket Launch and Booster Recovery Featured in Cool New SpaceX Animation". Universe Today. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 August 2017. Cyrchwyd 12 February 2015.
  31. ↑ Simberg, Rand (8 February 2012). "Elon Musk on SpaceX's Reusable Rocket Plans". Popular Mechanics. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 June 2017. Cyrchwyd 24 June 2017.
  32. ↑ Klotz, Irene (6 September 2013). "Musk Says SpaceX Being "Extremely Paranoid" as It Readies for Falcon 9's California Debut". Space News. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 September 2013. Cyrchwyd 13 September 2013.
  33. ↑ Chris Forrester (2016). Beyond Frontiers. Broadgate Publications. t. 12.
  34. ↑ "SpaceX Poised to Launch from Historic Pad 39A". Smithsonian Air & Space. 17 February 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 February 2017. Cyrchwyd 18 February 2017.
  35. ↑ Graham, William (29 September 2013). "SpaceX successfully launches debut Falcon 9 v1.1". NASAspaceflight. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 September 2013. Cyrchwyd 29 September 2013.
  36. ↑ Bergin, Chris (7 March 2017). "SpaceX prepares Falcon 9 for EchoStar 23 launch as SLC-40 targets return". NASASpaceFlight. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 March 2017. Cyrchwyd 9 March 2017.
  37. ↑ Chris Gebhardt (12 April 2017). "Falcon Heavy build up begins; SLC-40 pad rebuild progressing well". NASASpaceFlight. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 May 2017. Cyrchwyd 15 June 2017.
  38. ↑ "SPACE LAUNCH DELTA 30 TO LEASE SPACE LAUNCH COMPLEX 6 TO SPACE X". Vandenberg Space Force Base (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-06-10.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Falcon_9&oldid=12110660"