Cwnstabliaeth Frenhinol Iwerddon
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | heddlu  |
|---|---|
| Daeth i ben | 1922 |
| Dechrau/Sefydlu | 1822 |
| Olynydd | Garda Síochána |
| Gwladwriaeth | Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Cwnstabliaeth Frenhinol Iwerddon, enw swyddogol Royal Irish Constabulary (Gwyddeleg: Constáblacht Ríoga na hÉireann; a elwir yn syml yn Irish Constabulary rhwng 1836 ac 1867) oedd yr heddlu yn Iwerddon o 1822 hyd 1922, pan oedd y wlad i gyd yn rhan o'r Deyrnas Unedig. Bu heddlu dinesig ar wahân, sef Heddlu Metropolitan Dulyn (DMP), yn patrolio'r brifddinas a rhannau o Swydd Wicklow, ac yn ddiweddarach roedd gan ddinasoedd Derry a Belfast, gyda'u heddluoedd eu hunain yn wreiddiol, adrannau arbennig o fewn yr RIC.[1] Am y rhan fwyaf o'i hanes, roedd cyfansoddiad ethnig a chrefyddol yr RIC yn cyfateb yn fras i boblogaeth Iwerddon, er bod Protestaniaid Eingl-Wyddelig yn cael eu gorgynrychioli ymhlith ei huwch swyddogion.
Trefniadaeth
[golygu | golygu cod]Roedd yr RIC dan awdurdod y weinyddiaeth Brydeinig yn Iwerddon. Roedd yn heddlu lled-filwrol. Yn wahanol i'r heddlu mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, roedd cwnstabliaid RIC yn cael eu harfogi'n rheolaidd (gan gynnwys gyda charbinau) a'u lletya mewn barics, ac roedd gan yr heddlu strwythur militaraidd.
Hanes byr
[golygu | golygu cod]Bu'n plismona Iwerddon yn ystod cyfnod o aflonyddwch amaethyddol ac ymladd rhyddid cenedlaetholgar Gwyddelig. Fe'i defnyddiwyd i leddfu aflonyddwch sifil yn ystod Rhyfel y Degwm, Gwrthryfel Iwerddon Ifanc, Gwrthryfel y Ffeniaid, Rhyfel y Tir, a chyfnod chwyldroadol Iwerddon. Yn ystod Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon, wynebodd yr RIC boicotiau cyhoeddus torfol ac ymosodiadau gan Fyddin Weriniaethol Iwerddon (IRA). Fe’i hatgyfnerthwyd gan recriwtiaid o Brydain — y Black and Tans a’r Cynorthwywyr — a ddaeth yn enwog am greulondeb yr heddlu ac ymosodiadau ar sifiliaid. Ffurfiwyd Cwnstabliaeth Gwirfoddol Ulster (USC) i atgyfnerthu'r RIC yn y rhan fwyaf o dalaith ogleddol Ulster.
O ganlyniad i'r Cytundeb Eingl-Wyddelig a rhaniad Iwerddon, diddymwyd yr RIC ym 1922 ac fe'i disodlwyd gan y Garda Síochána yng Ngwladwriaeth Rydd Iwerddon a Chwnstabliaeth Frenhinol Ulster (RUC) yng Ngogledd Iwerddon.
Esblygiad
[golygu | golygu cod]Daeth dyfodiad y Y Frawdoliaeth Wyddelig Weriniaethol, a sefydlwyd ym 1858, â chynllun ar gyfer gwrthryfel arfog. Dechreuodd gweithredu uniongyrchol gyda Gwrthryfel y Ffeniaid ym 1867. Ymosododd Ffeniaid ar y barics heddlu mwy ynysig a gorsafoedd llai. Rhoddwyd y gwrthryfel hwn i lawr gydag effeithlonrwydd didostur. Roedd yr heddlu wedi ymdreiddio i'r Ffeniaid gyda hysbyswyr. Gwobrwywyd llwyddiant Cwnstabliaeth Iwerddon yn ystod yr achosion gan Fictoria, brenhines y Deyrnas Unedig a roddodd y rhagddodiad 'Royal' i'r heddlu ym 1867[1] a'r hawl i ddefnyddio arwyddlun y Most Illustrious Urdd Padrig yn eu motif. Roedd yr RIC yn llywyddu dros ostyngiad amlwg mewn troseddau cyffredinol ledled y wlad. Rheolwyd yr aflonyddwch gwledig ansefydlog ar ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg a nodweddwyd gan sefydliadau cudd a chynulliad arfog anghyfreithlon i bob pwrpas. Yn gyffredinol, daeth plismona yn rhan o'r drefn o reoli camymddwyn fel distyllu'r lleuad, meddwdod cyhoeddus, mân ladradau, a throseddau eiddo bwriadol. Dechreuodd Rhyfel Tir yn ystod cyfnod y Dirwasgiad 1879–82, gan achosi peth aflonyddwch cyffredinol.
Diddymu
[golygu | golygu cod]Wedi diddymu'r Cwnstablaeth bu i rhai swyddogion heddlu o'r RIC ymuno â'r Garda Síochána a chefnogi'r IRA mewn gwahanol ffyrdd. Ymddiswyddodd eraill a chytunodd y Wladwriaeth Rydd i dalu eu pensiynau. Fodd bynnag, roedd llawer o ddynion yr RIC a oedd yn byw yn y Wladwriaeth Rydd yn agored i fygythiadau a gweithredoedd treisgar o ddial yn ystod y cyfnod hwn, fel bod rhai hefyd wedi ffoi i Brydain Fawr, lle y gwnaethant hwy, ynghyd â llawer o gyn-aelodau o'r Du a'r Tans a'r Auxiliaries, ymunodd â'r 'Palestine Gendarmerie' ym Mhalesteina'r Mandad[2] (o 1926 'Palestina Police'), a recriwtiwyd yno yn 1922.[2]
Yng Ngogledd Iwerddon a arhosodd yn rhan o'r Deyrnas Unedig, sefydlwyd Cwnstablaeth Frenhinol Ulster a weithredodd rhwng 1922 a 2001.
Dylanwad ryngwladol
[golygu | golygu cod]Dylanwadodd system yr RIC o blismona ar Heddlu Marchogol Gogledd-Orllewin Canada (rhagflaenydd Heddlu Marchogol Brenhinol Canada), Heddlu arfog Victoria yn Awstralia, Cwnstabliaeth Arfog Seland Newydd, a Heddlu arfog Brenhinol Newfoundland yn Newfoundland.[3]
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 Tobias, J.J. (1975). "Heddlu a'r Cyhoedd yn y Deyrnas Unedig" yn "Heddluoedd Mewn Hanes". SAGE Publishing. ISBN 0-8039-9928- 3.
- ↑ 2.0 2.1 Thomas G. Fraser (yn German), Contested Lands – A History of the Middle East since the First World War, London: Haus Publishing, pp. 64, ISBN 978-1-913368-24-1
- ↑ Jim Herlihy (1997). The Royal Irish Constabulary. Four Courts Press. tt. 87–91. ISBN 1-85182-343-3.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- Royal Irish Constabulary gwefan 'Irish War'
- Royal Irish Constabulary, 1836-1922 yn y National Archives y Deyrnas Unedig
- The Royal Irish Constabulary llyfr
