Cog-wehydd
| Cog-wehydd Anolamospiza imberbis
| |
|---|---|
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Teyrnas: | Animalia |
| Ffylwm: | Chordata |
| Dosbarth: | |
| Urdd: | Passeriformes |
| Teulu: | Ploceidae |
| Genws: | Anomalospiza[*] |
| Rhywogaeth: | Anomalospiza imberbis |
| Enw deuenwol | |
| Anomalospiza imberbis | |
.jpg)
Aderyn a rhywogaeth o adar yw Cog-wehydd (sy'n enw gwrywaidd; enw lluosog: cog-wehyddion) a adnabyddir hefyd gyda'i enw gwyddonol Anolamospiza imberbis; yr enw Saesneg arno yw Parasitic weaver. Mae'n perthyn i deulu'r Golfanod (Lladin: Ploceidae) sydd yn urdd y Passeriformes.[1]
Talfyrir yr enw Lladin yn aml yn A. imberbis, sef enw'r rhywogaeth.[2]
Ymddygiad
[golygu | golygu cod][Y rhan hon yn addasiad Cymraeg o Spottiswood, C.ac eraill (Prifysgol Caergrawnt yn Phys,org[3]]
Mae gwyddonwyr wedi datrys un o strategaethau bywyd mwyaf byd natur, sef manteision ac anfanteision y twyll o ffugio wyau, arfer a fu'n eiddo i sawl rhywogaeth diberthynas ers dwy filiwn o flynyddoedd. Mae eu canfyddiadau'n awgrymu y gallai dioddefwyr twyll y gog a’i 'gynghreiriaid' (fel y cogwehydd) fod yn cael y llaw uchaf o’r diwedd.
O amgylch y byd, mae llawer o adar yn ochrgamu'r costau o fod yn rhiant trwy ddodwy eu hwyau yn nyth rhywogaethau eraill. Mae gan y ffordd hon o fyw, a elwir yn "barasitiaeth epil" [brood parasitism] lawer o fanteision ond mae hefyd yn cyflwyno heriau megis sut i argyhoeddi'r rhywogaethau eraill i dderbyn wy dieithr yn eu nyth. Mae llawer o barasitiaid epil yn cyflawni hyn trwy ddynwared lliwiau a phatrymau wyau eu lletywr, ond mae rhai yn manteisio ar ofal sawl rhywogaeth letyol wahanol sydd yn meddu wrth gwrs ar wyau o batrymau, ffurf a maint gwahanol iawn.
Sut felly gall un rhywogaeth o adar epil-parasitig ddynwared wyau sawl rhywogaeth wahanol o adar i'w twyllo i fagu eu cywion? A sut mae'r ffugwyr parasitig hyn yn trosglwyddo'r gallu hwn i'w cywion er gwaethaf rhyngfridio rhwng adar a fagwyd gan wahanol westeion?
Bu gwyddonwyr yn ymrafael â’r cwestiynau hyn ers dros ganrif. Bellach mae ymchwil genetig gan dîm rhyngwladol dan arweiniad yr Athro Claire Spottiswoode o Adran Sŵoleg Prifysgol Caergrawnt a Sefydliad Adareg Affricanaidd FitzPatrick, Prifysgol Cape Town; a'r Athro Michael Sorenson ym Mhrifysgol Boston, wedi cael llwyddiant mawr, a gall eu canfyddiadau fod yn newyddion drwg i'r ffugwyr wyau, boed cogau [Urdd y cogau], cogauwehyddion [teulu’r golfannod] neu lliaws o adar eraill sydd yn epil-barasitaidd.
Roedd yr astudiaeth, a gyhoeddwyd heddiw yn PNAS, yn canolbwyntio ar eneteg dynwared wyau yn y gogwehydd, rhywogaeth sy'n mabwysiadu ffordd o fyw epil-parasitig ac sy'n manteisio ar lawer o rywogaethau o deloriaid ledled Affrica. Mae'r ymchwil yn datgelu bod cogwehyddion benywaidd yn etifeddu eu gallu i ddynwared ymddangosiad wyau eu gwesteiwr gan eu mamau, trwy'r cromosom W benywaidd-benodol (sy'n cyfateb i'r cromosom Y gwrywaidd-benodol mewn bodau dynol).
Mae ‘etifeddiaeth o ochr y fam’ hon yn galluogi cogwehyddion i osgoi’r risg o etifeddu’r genynnau dynwared anghywir gan dad a godwyd gan westeiwr gwahanol, ac felly mae wedi caniatáu i linachau gwahanol o fenywod cogwehyddion ddatblygu’r gallu i ddynwared wyau arbenigol o sawl rhywogaeth letyol wahanol. Mae dynwared o'r fath yn twyllo rhieni i dderbyn wy parasitig fel eu wy eu hunain yn hytrach na'i daflu allan o'r nyth, ac felly mae wedi bod yn hanfodol i lwyddiant yr adar Affricanaidd hyn.
Ond mae'r ymchwilwyr yn credu y gallai'r 'bensaernïaeth enetig' hir-sefydledig hon o etifeddiaeth famol ddod yn ôl i aflonyddu ar gogwehyddion. Dywedodd Dr. Spottiswoode: “Yn y ras arfau gyd-esblygiadol arbennig hon rhwng rhywogaethau, mae detholiad naturiol wedi creu cleddyf deufin. “Er bod etifeddiaeth y fam wedi galluogi cogwehyddion i ecsbloetio rhywogaethau gwesteiwr lluosog, mae'n debygol o arafu eu gallu i esblygu gwrth-addasiadau wrth i'w gwesteiwyr ddatblygu amddiffynfeydd newydd. Yn benodol, mae parasitiaid yn wynebu her frawychus oherwydd bod rhai gwesteiwyr, yn gyfnewid am hynny, wedi datblygu'n syfrdanol amrywiaeth lliw wyau a 'llofnodion' patrwm, sy'n eu helpu i wahaniaethu rhwng eu hwyau eu hunain a dynwarediaid parasitig."
Casglwyd y data maes ar safle astudio yn ne Zambia ynghyd â Dr. Wenfei Tong a Dr Gabriel Jamie o Brifysgol Caergrawnt ac Ailsa Green, Silky Hamama, Ian Taylor a Collins Moya o'r gymuned gyfagos yn Zambia. Mae cogwehyddion yn yr ardal hon yn twyllo pedair rhywogaeth wahanol o delor y gwair a chael effaith ddinistriol iawn arnynt: os bydd y rhieni lletyol yn methu â chanfod a thynnu wy parasitig o’u nyth, mae cyw y gogwehydd fel arfer yn drech na chywion y gwesteiwr ei hun, sy'n llwgu i farwolaeth yn fuan.
Casglodd y tîm samplau DNA o 196 cogwehydd o 141 o nythod yn perthyn i’r bedair rhywogaeth telor y gwair ac fe astudiodd y mwyafrif trwy ddilyniannu miloedd o segmentau byr ar draws eu genomau.
Yn eu brwydr yn erbyn y ffugwyr, mae teloriaid y gwair wedi dod yn rheolwyr-ansawdd medrus, gan wrthod wyau sy'n wahanol i'w lliw a'u patrwm eu hunain, ac mae pob un o'r bedair rhywogaeth wedi datblygu'r gallu i arysgrifennu 'llofnodion' unigryw ar eu hwyau eu hunain i wella eu gallu i ganfod ymyrwyr fel cogwehyddion. Mae’r prinia ystlys felynaidd Prinia subflava, er enghraifft, yn dodwy wyau gyda chefndir glas, gwyn, coch neu llwydwyrdd wedi'u gorchuddio ag amrywiaeth o batrymau.
Mae cogwehyddion wedi ymateb nid yn unig trwy ddynwared wyau amrywiol eu rhywogaethau gwesteiwr, ond maent hefyd wedi arallgyfeirio ymhellach i ddynwared o leiaf rhywfaint o'r amrywiad tebyg i lofnod a welir ar wyau gwahanol fenywod ym mhob rhywogaeth letyol. Sefydlodd y tîm fod y ddau allu yn cael eu trosglwyddo trwy etifeddiaeth y fam, gan ddilysu o'r diwedd ddamcaniaeth a gynigiwyd gyntaf ym 1933 gan adaregwyr yn ystyried sut roedd y gog gyffredin yn Ewrop yn yr un modd yn gallu dynwared wyau sawl rhywogaeth letyol wahanol.
Ffugwyr yn wynebu dyfodol ansicr?
[golygu | golygu cod]Mae'r ymchwilwyr yn credu bod cogwehyddion bellach yn wynebu talcen caled yn eu hesplygiad pellach oherwydd na allant ailgyfuno'r gwahanol nodweddion ffugio a ddatblygwyd gan achau teuluol ar wahân. Er enghraifft, mae dwy linach wahanol o famau cogwehyddion wedi datblygu wyau â chefndir glas neu coch, fel ymateb esblygiadol i amrywiaeth tebyg yn eu gwesteiwyr (y prinia ystlys felynaidd), ond nid oes tystiolaeth y gallant greu'r union gymysgedd o bigmentau sydd eu hangen i gynhyrchu'r wyau llwydwyrdd y gall rhai benywod lletyol eu cynhyrchu.
Mewn astudiaeth flaenorol, canfu’r Athro Spottiswoode fod cyfran gynyddol o wyau sy’n cael eu dodwy gan westeion y prinia ystlys felynaidd yn wyrdd olewydd, gan awgrymu bod hyn yn rhan o frwydr esblygiadol sy’n cyflymu. Yn ôl y disgwyl, canfu'r tîm fod yr adar lletyol hyn yn trosglwyddo eu galluoedd 'llofnod wy' gwrth-dwyll trwy broses enetig wahanol (etifeddiaeth deu-riant) i'r hyn a ddefnyddir gan gogwehyddion.
Dywedodd Spottiswoode: "Mae cogwehyddion yn colli allan ar ffynhonnell bwerus o newydd-deb esblygiadol a gallai hynny fod yn gostus yn y ras arfau barhaus hon. Mae anfantais i'r ffordd y maent yn etifeddu eu gallu i ddynwared wyau gwesteiwr drwy wneud amddiffynfeydd telor y gwair yn fwy tebygol. effeithiol, ac yn cyfyngu ar allu’r paraseit i ymateb.
"Efallai y byddwn yn gweld ymddangosiad llofnodion wyau bythgofiadwy a allai orfodi cogwehyddion i newid i rywogaethau lletyol naïf eraill. Neu efallai y bydd yr adar parasitig yn dod yn fwyfwy dibynnol ar unigolion gwesteiwr ifanc nad ydynt eto wedi dysgu eu llofnodion eu hunain ac sy'n wael am weld anghydweddu wyau."
Mae'r astudiaeth yn dadlau bod 'dethol o amddiffynfeydd lletyol wedi gyrru cogwehyddion i drosglwyddo rheolaeth ar olwg wyau i'r rhan o'r genom a etifeddwyd gan fam' o leiaf 2 filiwn o flynyddoedd yn ôl.
Teulu
[golygu | golygu cod]Mae'r cog-wehydd yn perthyn i deulu'r Golfanod (Lladin: Ploceidae). Dyma rai o aelodau eraill y teulu:
Rhestr Wicidata:
| rhywogaeth | enw tacson | delwedd |
|---|---|---|
| Gwehydd mawr picoch | Bubalornis niger |  |
| Gwehydd mawr pigwyn | Bubalornis albirostris | .jpg) |
| Malimbe Gray | Malimbus nitens | _Ankasa.jpg) |
| Malimbe Ibadan | Malimbus ibadanensis |  |
| Malimbe Rachel | Malimbus racheliae | |
| Malimbe Tai | Malimbus ballmanni | |
| Malimbe copog | Malimbus malimbicus | .jpg) |
| Malimbe corun coch | Malimbus coronatus |  |
| Malimbe gyddfddu | Malimbus cassini |  |
| Malimbe pengoch | Malimbus rubricollis |  |
| Malimbe tingoch | Malimbus scutatus |  |
| Malimbe torgoch | Malimbus erythrogaster |
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ [https://web.archive.org/web/20040610130433/http://www.cymdeithasedwardllwyd.org.uk/ Archifwyd 2004-06-10 yn y Peiriant Wayback Gwefan Cymdeithas Edward Llwyd]; adalwyd 30 Medi 2016.
- ↑ Gwefan Avibase; adalwyd 3 Hydref 2016.
- ↑ Scientists crack egg forging evolutionary puzzle[https://phys.org/news/2022-04-scientists-egg-forging-evolutionary-puzzle.html
Safonwyd yr enw Cog-wehydd gan un o brosiectau 
. Mae cronfeydd data Llên Natur (un o brosiectau Cymdeithas Edward Llwyd) ar drwydded agored CC 4.0. Chwiliwch am ragor o wybodaeth ar y rhywogaeth hon ar wefan Llên Natur e.e. yr adran Bywiadur, a chyfrannwch er mwyn datblygu'r erthygl hon ymhellach.