Bertsolaritza

Bertsolaritza
Enghraifft o'r canlynol	genre gerddorol
Math	music of France
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Canu byrfyfyr ar fydr ac odl yn Basgeg yw Bertsolaritza. Mae'n un o ganghennau llên lafar Fasgeg. Mae'n rhaid i'r perfformiwr, sef y bertsolari, creu a pherfformio bertso (penillion) yn gyhoeddus yn sydyn.^[1] Gellir canu bertso sy'n ymateb i destun a roddwyd, heb destun penodol, neu fel ymddiddan rhwng dau bertsolari.

Rhaid i'r bertsolaris ddilyn rheolau caeth o ran mesur ac odlau, ac mae ganddi hi neu fo gyfnod byr o amser i wrando ar y testun a dechrau meddwl a chanu'r bertso (ac eithrio bertso papur). ^[1]

Mae traddodiadau tebyg o ymddiddan cyhoeddus wedi ymddangos mewn llawer o ddiwylliannau ledled y byd. Heddiw, ymhlith eraill, ceir trovo yn ardal Alpujarra yn Andalucía, y payada yn niwylliant Gaucho De America, a repentismo yng Nghiwba. Mae hefyd yn rhan o'r traddodiad Asiaidd, o ddiwylliannau Groeg a Rhufain yr henfyd, ac o hanes Islamaidd Môr y Canoldir. ^[2]

Hanes[golygu | golygu cod]

18g a'r 19g[golygu | golygu cod]

Er bod olion cynharach hefyd, datblygodd bertsolaritza yng Ngwlad y Basg o'r 19g ymlaen. Ni ledodd ar draws yr holl wlad i'r un raddau, fodd bynnag. Perfformiodd rhai o'r bertsolari mwyaf poblogaidd mewn rhannau o Gipuzkoa. Rhyfeloedd a helbulon niferus yr 19g oedd y thema yn aml. Yn hynny o beth, ymddangosodd pamffledi bertso niferus yn erbyn Ffrainc, o blaid y Carlistiaid a'r Rhyddfrydwyr, ac ynglŷn â Rhyfel Annibyniaeth Ciwba, gyda rhai ar lafar hefyd. Roedd y bertso a ledaenwyd trwy'r pamffledi hyn yn boblogaidd iawn, ac mewn rhai achosion nhw oedd un o'r ffyrdd mwyaf poblogaidd i drafod digwyddiadau a newyddion y dydd.

Xenpelar o Errenteria yw'r enwocaf o bertsolari hynaf y ganrif. Y mae llawer o'i benillion yn cael eu canu o hyd, megis Betroiarenak, Pasaiko zezenarenak (tarw Pasaia) neu Ia guriak egin du. Er nad oeddent yn sefyll allan fel perfformwyr byrfyfyr, mae penillion Jose Mari Iparragirre (megis Ume eder bat - plentyn hardd, a Gerniako arbola - coeden Gernika) a Bilintxen (megis Behin batian Loiolan a Loriak udan intza bezela) hefyd yn nodedig. Gadawodd Piarres Topet (enw barddol: Etxahun) o Barkoxe yn Zuberoa gyfres o benillion adnabyddus (Ürx’aphal bat badügü, Maria Solt eta Kastero ... ) a Joanes Otsalde o Bidarrai yn Nafarroa Beherea (Lurreko ene bizia, Iruñeko ferietan…)

Ar ddiwedd y 19g a dechrau'r 20g, roedd deallusion Basgaidd yn edrych i lawr ar bertsolaritza byrfyfyr. Newidiodd Manuel Lekuona (1894-1987) y ffordd draddodiadol hon o feddwl pan siaradodd am farddoniaeth boblogaidd ym 5ed Cyngres yr Eusko Ikaskuntza yn Bergara ym 1930. Rhoddodd enghreifftiau, rhoddodd drefn ar ddulliau bertsolaritza, a dosbarthodd y mathau gwahanol o ganu. Trwy hynny, gosododd y sylfeini ar gyfer astudiaeth wyddonol o bertsolaritza.

Wrth i'r 19g fynd rhagddi, ymddangosodd llawer o bertsolari yn Gipuzkoa, yn enwedig yn ardaloedd Asteasu a Zizurkil ar y naill law a Donostia ac Orio ar y llall: y rhai enwocaf oedd Udarregi (sef Juan Jose Alkain), Pello Errota (sef Pedro Jose Elizegi) a Pello Mari Otaño. Roedd Udarregi, fel llawer, yn anllythrennog ar y pryd: ond yn ddeallus iawn. Dyfeisiodd system arbennig ar gyfer cofio bertso. Mae Pello Errota yn enwog oherwydd ei feddwl cyflym a'i ddychan miniog; felly, gofynnid yn fynych iddo ysgrifennu bertso. Roedd Pello Mari Otaño yn cael ei adnabod wrth y llysenw Kattarro (annwyd) oherwydd ei lais gwan. Fodd bynnag, gan ei fod yn fwy llythrennog nag eraill, rhoddodd lawer o'i waith ar bapur - megis Lagundurikan danoi, Mutil koxkor bat, Zazpiak bat, Ameriketako panpetan ac ati. ^[3]

Dyma enwau rhai o bertsolari'r cyfnod:

Pernando Amezketarra 1764-1823
Etxaun Barkoxe 1786-1862
Iparragirre 1820-1881
Bilintx 1831-1876
Xenpelar 1835-1869

Otaño 1857-1910

Dechrau'r 20g[golygu | golygu cod]

Gostyngodd bri bertsolaris ychydig ar ddechrau'r 20g. Fodd bynnag, nid oedd prinder bertsos yn ystod gwyliau a dathliadau pwysicaf trefi a chymdogaethau, a pharhaodd pamffledi gyda hanesion doniol i ymledu. Roedd y bertsolaris hefyd yn ymdrin â'r rhan fwyaf o faterion cymdeithasol: bywydau morwyr a ffermwyr, brwydrau a streiciau'r gweithwyr, digwyddiadau enwog y cyfnod (Y Rhyfel Byd Cyntaf neu Rhyfel y Rif yng Ngogledd Affrica tua 1920), ac ati.

Cyn y rhyfel, perfformiodd bertsolaris da yn Gipuzkoa a'r cyffiniau; Usurbil, Hernani, Errenteria, yn enwedig yn Oiartzun: Gaztelu (sefJuan Bautista Urkia) o Usurbil, Saiburu (sef Juan Jose Lujanbio) o Hernani, Teilleri txiki (sef Jose Mari Berra) o Errenteria, Kaskazuri (sef Jose Joakin Urbieta) o Oiartzun, Fermin Imaz o Donostia; Zapirain a'r brodyr Juan a Pello Zabaleta o Errenteria; Lexo (sef Juan Jose Sarasola) o Lezoko ymhlith eraill. Roedd yna hefyd bertsolaris yn Azkoitia ac Azpeitia: Atano (sef Juan Mari Juaristi), Etxeberritxo (sef Juan Mari Zubizarreta), Uztarri, Frantzisko Iturzaeta . . .

Ond y bertsolari a ganai ym mron pob cwr o Wlad y Basg y pryd hwnnw oedd Jose Manuel Lujanbio Txirrita (1860 - 1936). Cafodd y dyn hwn, a aned yn Hernani ac a symudodd i fferm Txirrita yn Errenteria yn dair ar ddeg oed, lwyddiant aruthrol. Roedd yn dda am bopeth: yn chwim ei feddwl ac yn llythrennog, mewn pynciau chwareus a difrifol, ar ei ben ei hun neu gyda ffrindiau. Mae wedi dod yn ystrydeb i alw bertsolaritza yr amser yn "bertsolaritza seidr". Weithiau byddai hefyd yn cymryd rhan mewn twrnameintiau, ond nid dyma oedd y mwyaf cyffredin, gan nad oedd yn teimlo'n gyfforddus o gwbl yn yr awyrgylch honno a mynegwyd hyn mewn llawer o'i benillion. [3] Mae rhai o'i benillion enwog yn cynnwys Neskazar bat tentatzen, Albaiteruen salan, Proportziyo bat, Il da Canovas, Gure munduko bizimodua a Norteko trenari jarriak.

Tu allan i Gipuzkoa, ni chryfhawyd bertsolaritza rhyw lawer yn Bizkaia. Fodd bynnag, rhaid inni beidio ag anghofio pwysigrwydd y teulu Enbeita yn Muxika. Ar ddechrau'r 20fed ganrif, Urretxindorra (sef Kepa Enbeita, 1878 - 1942) oedd yr enwocaf ynghyd â'i frawd Imanol. Teithiodd yn aml y tu allan i'w dalaith hefyd, gan gystadlu ag eraill neu hyd yn oed amddiffyn syniadau cenedlaetholwyr yn ystod ymgyrchoedd etholiadol a ralïau. Er ei fod yn defnyddio Basgeg "pur" y puryddion i raddau, gallai gyrraedd y gynulleidfa yn hawdd. Ar ôl y rhyfel, dilynodd ei fab Balendin a nifer o wyrion draddodiad bertsolari'r teulu.