Tanchwa Senghennydd
 | |
| Math | damwaith gwaith mwyngloddio  |
|---|---|
| Nifer a laddwyd | 439 |
| Daearyddiaeth | |
| Lleoliad | Glofa Universal |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 51.6114°N 3.2813°W |
| Cod OS | SP806757 |
 | |
| Cyfnod | 14 Hydref 1913 |
- Gweler hefyd y dudalen gwahaniaethu, Senghennydd.
Tanchwa Senghennydd oedd y drychineb waethaf yn hanes y diwydiant glo yng ngwledydd Prydain. Digwyddodd ym Mhwll Lancaster, Glofa'r Universal, ym mhentref glofaol Senghennydd, Sir Forgannwg ar 14 Hydref 1913. Collodd 439 o ddynion a bechgyn y pwll eu bywydau a hynny ar doriad gwawr. Roedd hyn yn dilyn tanchwa cynharach, ar 24 Mai 1901, pan laddwyd 81 o ddynion.
Y ffrwydrad yw'r ddamwain cloddio gwaethaf yng Nghymru erioed; yn wir, dyma'r ail waethaf drwy Ewrop, yn dilyn Trychineb Courrières yn Ffrainc.[1][2][3]
Roedd yn cynhyrchu glo ar gyfer peiriannau stêm neu ager, yn bennaf, ac roedd ynddo lawer o losgnwy (methan ac ocsigen gan fwyaf), nwy ffrwydrol iawn. Yn yr ymchwiliad a ddilynodd y tanchwa, dywedwyd i'r rheolwr Edward Shaw a'r perchnogion fod yn esgeulus. Dirwywyd Shaw £24 a'r cwmni £10. Mae hyn yn cyfateb a gwerth bywyd o 5 ceiniog y person.
-
![Torfeydd yn aros am newyddion yng Nglofa'r Universal, Senghenydd[4]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/ILN_%E2%80%93_Senghenydd_Colliery_Disaster_3.jpeg/120px-ILN_%E2%80%93_Senghenydd_Colliery_Disaster_3.jpeg)
Torfeydd yn aros am newyddion yng Nglofa'r Universal, Senghenydd[4] -
Agnes Mai Webber (13 oed) a'i chwaer fach yn chwilio ac yn aros am newyddion am ei thad
![Torfeydd yn aros am newyddion yng Nglofa'r Universal, Senghenydd[4]](/wiki/Delwedd:ILN_%E2%80%93_Senghenydd_Colliery_Disaster_3.jpeg)
Tanchwaoedd Senghennydd blaenorol
[golygu | golygu cod]Tanchwa gyntaf Senghennydd
[golygu | golygu cod]Ar 24 Mai 1901 lladdwyd 81 o ddynion pan gafwyd tri ffrwydriad o dan y ddaear. Cafwyd ymchwiliad i'r drychineb ac ôl yr adroddiad roedd llawer gromod o lwch glo yn yr aer, a dim digon o ddŵr i'w gadw dan reolaeth. Dywedwyd hefyd fod llawer o fesurau diogelwch wedi eu torri gan y perchnogion.[5][6]
Ail danchwa Senghennydd
[golygu | golygu cod]Tua deuddeg mlynedd ynghynt, ym Mai 1901, bu tri ffrwydrad yn y lofa hon pan laddwyd 81 o bobl. Yn y cwêst dywedwyd mai'r achos pam y lladdwyd cymaint gan y ffrwydriad oedd fod cymaint o lo mân ar ffurf llwch yn yr awyrgylch - sydd fel arfer yn cario'r ffrwydriad lawer pellach drwy'r twneli. Ni chanfyddwyd achos ffrwydriad Senghennydd yn 1913 ond y farn gyffredinol yn y cwêst oedd mai offer signalu trydan oedd ar fai, gan danio'r nwyon. Medrwyd symud y dynion yn rhan ddwyreiniol y pwll allan yn saff, ond llosgwyd llawer o weithwyr y rhan orllewinol, a lladdwyd llawer gan y nwy carbon monocsid yn union wedi'r ffrwydriad.
Ataliwyd achub llawer o'r dynion gan y tanau - a gymerodd dros deuddydd i'w rheoli a 6 wythnos i'w diffodd; chymerodd 6 wythnos i'r achubwyr gludo'r cyrff allan i olau dydd.
Cofebion
[golygu | golygu cod]-
Cofeb trychineb Senghenydd 2006 -
Cofeb Cloddio Glo Cenedlaethol Cymru, 2013, gan Les Johnson
Yn 1981 dadorchuddwyd gofeb i'r rhai a fu farw yn y drychineb, gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol; fe'i lleolwyd y tu allan i Ysgol Gynradd Nant-y-parc ar safle'r hen bwll glo. Mae'r gofeb yn replica 20 troedfedd (6 m) o gêr weindio'r pwll.[7]
Cafodd ail gofeb ei dadorchuddio yn 2006 i'r meirw o ffrwydrad cyntaf (1901) a'r ail (1913).[8]
Llyfryddiaeth
[golygu | golygu cod]- John H. Brown, The Valley of the Shadow: An Account of Britain's Worst Mining Disaster, the Senghennydd Explosion (Port Talbot, Alun Books, 1981)
- Rhydwen Williams, Amser i Wylo (Abertawe, 1986). Nofel rymus yn seiliedig ar y drychineb.
- Gareth F. Williams, Cwmwl dros y Cwm (Y Lolfa, 2013). Nofel i bobl ifanc am y drychineb.
- Jen Llywelyn, Remember Senghenydd: The Colliery Disaster of 1913 (Gwasg Carreg Gwalch, 2013)
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ http://www.amgueddfacymru.ac.uk/erthyglau/2012-07-06/Bywydau-Glowyr-yn-werth-5c-yr-un-Ymgynghoriad-y-Llywodraeth-i-drychineb-Senghennydd-1913/
- ↑ "'Bywydau Glowyr yn werth 5½c yr un': Ymgynghoriad y Llywodraeth i drychineb Senghennydd 1913", Amgueddfa Cymru; adalwyd 27 Gorffennaf 2023
- ↑ ftmmachinery.com; Teitl: Top 30 Most Astonishing Mining Disasters in History; adalwyd 4 Medi 2024.
- ↑ "The Burning Pit Disaster: Rescue Scenes at the Universal Colliery". The Illustrated London News. 18 Hydref 1913. t. 4.
- ↑ Duckham & Duckham 1973, tt. 160–61.
- ↑ Redmayne, Williams & Smillie 1914, t. 31.
- ↑ http://your.caerphilly.gov.uk/abervalleyheritage/visit-us/heritage-trail
- ↑ Jeanne Parry, "Dead Remembered", South Wales Echo, 13 Hydref 2006