Tanchwa Senghennydd
- Gweler hefyd y dudalen gwahaniaethu, Senghennydd.
Tanchwa Senghennydd oedd un o'r trychinebau gwaethaf yn hanes y diwydiant glo yng ngwledydd Prydain a'r byd. Digwyddodd ym Mhwll Lancaster, Glofa'r Universal, ym mhentref glofaol Senghennydd, Morgannwg, ar 14 Hydref 1913. Collodd 430 o ddynion a bechgyn y pwll eu bywydau a hynny ar doriad gwawr. Roedd hyn yn dilyn tanchwa cynharach, ar 24 Mai 1901, pan laddwyd 81 o ddynion.
Y ffrwydrad yw'r ddamwain cloddio gwaethaf yng Nghymru erioed.[2][3] Roedd yn cynhyrchu glo ar gyfer peiriannau stêm neu ager, yn bennaf, ac roedd ynddo lawer o losgnwy (methan ac ocsigen gan fwyaf), nwy frwydrol iawn.
Achos y ffrwydriad[golygu | golygu cod y dudalen]
Tua deuddeg mlynedd ynghynt, ym Mai 1901, bu tri ffrwydrad yn y lofa hon pan laddwyd 81 o bobl. Yn y cwêst dywedwyd mai'r achos pam y lladdwyd cymaint gan y ffrwydriad oedd fod cymaint o lo mân ar ffurf llwch yn yr awyrgylch - sydd fel arfer yn cario'r ffrwydriad lawer pellach drwy'r twneli. Ni chanfyddwyd achos ffrwydriad Senghennydd yn 1913 ond y farn gyffredinol yn y cwêst oedd mai offer signalu trydan oedd ar fai, gan danio'r nwyon. Medrwyd symud y dynion yn rhan ddwyreiniol y pwll allan yn saff, ond llosgwyd llawer o weithwyr y rhan orllewinol, a lladdwyd llawer gan y nwy carbon monocsid yn union wedi'r ffrwydriad.
Ataliwyd achub llawer o'r dynion gan y tanau - a gymerodd dros deuddydd i'w rheoli a 6 wythnos i'w diffodd; chymerodd 6 wythnos i'r achubwyr gludo'r cyrff allan i olau dydd.
Cosb[golygu | golygu cod y dudalen]
Yn yr ymchwiliad a ddilynodd y tanchwa, dywedwyd i'r rheolwr Edward Shaw a'r perchnogion fod yn esgeulus. Dirwywyd Shaw £24 a'r cwmni £10. Mae hyn yn cyfateb a gwerth bywyd o 5 ceiniog y person.
Cofebion lleol
Cofebion[golygu | golygu cod y dudalen]
Yn 1981 dadorchuddwyd gofeb i'r rhai a fu farw yn y trychineb gan Bwrdd Glo Cenedlaethol tu allan i Ysgol Gynradd Nant-y-parc ar safle yr hen bwll glo. Mae'r cofeb yn replica 20 troedfedd (6 m) o gêr weindio'r pwll.[4]
Cafodd ail gofeb ei ddadorchuddio yn 2006 i'r meirw o'r ffrwydradau 1901 a 1913. [5]
Gweler hefyd[golygu | golygu cod y dudalen]
Llyfryddiaeth[golygu | golygu cod y dudalen]
- John H. Brown, The Valley of the Shadow (1981)
- Rhydwen Williams, Amser i Wylo (Abertawe, 1986). Nofel rymus yn seiliedig ar y drychineb.
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]
- ↑ "The Burning Pit Disaster: Rescue Scenes at the Universal Colliery". The Illustrated London News. 18 Hydref 1913. p. 4.
- ↑ http://www.amgueddfacymru.ac.uk/erthyglau/2012-07-06/Bywydau-Glowyr-yn-werth-5c-yr-un-Ymgynghoriad-y-Llywodraeth-i-drychineb-Senghennydd-1913/
- ↑ http://www.webcitation.org/6gCYH0FVE
- ↑ http://your.caerphilly.gov.uk/abervalleyheritage/visit-us/heritage-trail
- ↑ Dead Remembered gan Jeanne Parry; South Wales Echo, Caerdydd; 13 Hydref 2006.
