Jeremiah O'Donovan Rossa
| Jeremiah O'Donovan Rossa | |
|---|---|
 | |
| Ganwyd | 10 Medi 1831  Rosscarbery |
| Bu farw | 29 Mehefin 1915 Ynys Staten |
| Dinasyddiaeth |  Gweriniaeth Iwerddon |
| Galwedigaeth | gwleidydd, golygydd |
| Swydd | Aelod o 20fed Senedd y Deyrnas Unedig |
| Priod | Mary O'Donovan Rossa |
Roedd Jeremiah O'Donovan Rossa (Gwyddeleg: Diarmaid Ó Donnabháin Rosa, ganwyd 10 Medi 1831 yn Ross Carbery, Swydd Corc, Iwerddon; † 29 Mehefin 1915 yn Ynys Staten, Dinas Efrog Newydd) yn ymgyrchydd dros annibyniaeth Iwerddon drwy dduliau chwyldro.
Bywyd cynnar[golygu | golygu cod]
Ganed Jeremiah O'Donovan Rossa yn 1831,[1] yn fab i denant ffermwr tlawd,[2] yn Rosscarbery, ger Skibbereen, Swydd Cork. Roedd ei rieni'n siaradwyr Gwyddeleg ond bu i'w dad farw yn Newyn Mawr Iwerddon yn yr 1840au a bu i'w fam a'i chwiorydd i gyd ymfudo i'r UDA. Yn ddios cafodd hyn effaith ar Rossa a feiodd Llywodraeth y Deyrnas Unedig am y gyflafan.[3]
Bu'n rhedeg siop gyffredinol yn Skibbereen a sefydlodd Gymdeithas y Ffenics yno yn 1856, ac o'r hon y datblygodd y Frawdoliaeth Wyddelig Weriniaethol (IRB) yn 1858.
Gyrfa ymgyrchu[golygu | golygu cod]
Yn awr ymroddodd O'Donovan Rossa ei hun yn gyfan gwbl i gynnwrf gwleidyddol, daeth yn wrthwynebydd ffanatig o reolaeth Seisnig yn Iwerddon, heb osgoi unrhyw weithred o drais, ac yn un o brif drefnwyr y cymdeithasau cyfrinachol yn ymladd yr hegemoni hwn. Er 1863 bu'n golygu'r cylchgrawn Irish People, a gynhyrfodd yn gyson yn erbyn y “Sacsoniaid gwaedlyd” ac yn eu swyddi golygyddol y daeth edafedd y mudiad chwyldroadol ynghyd.
Ym 1858 creodd y Phoenix National and Literary Society gyda'r nod o "the liberation of Ireland by force of arms",[4] a ddaeth yn ddiweddarach yn rhan o'r Irish Republican Brotherhood (IRB).
Trwy chwilio tŷ a wnaed yma yn 1865, rhoddwyd papurau dirgel yr IRB i ddwylo'r llywodraeth. Arestiwyd O'Donovan Rossa eto ar 15 Medi 1865 a'i ddedfrydu i oes yn y carchar. Yn 1869 enillodd is-etholiad ar gyfer sedd Tipperary [5] gan guro aelod o'r Blaid Rhyddfrydol. Ond dymwyd ei etholiad fel Aelod Seneddol oherwydd ei fod yn garcharwr. Yn 1870 cafodd bardwn a rhyddhawyd ef.
Carcharwyd ef droeon am ei ran yn y mudiad Ffenaidd, ac o'r diwedd alltudiwyd yn 1871, gan hwylio i'r Unol Daleithiau ar fwrdd llong y Cuba gyda'i gyfaill John Devoy a thri alltud arall. Cawsant eu hadnabod fel y 'Pump Ciwba'.
O Efrog Newydd trefnodd Rossa yr ymgyrchoedd bom cyntaf yn nhiriogaeth Lloegr yn yr ymgyrch "deinameit" fel y'i gelwir. Bu hefyd yn noddi grwpiau gwrthryfelwyr megis yr Irish National Invincibles. Rhoddwyd y gorau i'r ymgyrch tua 1880 ac arweiniodd at gais estraddodi yn ei erbyn, na chafodd ei dderbyn. Fodd bynnag, gwgu ar ei dactegau gan genedlaetholwyr Gwyddelig eraill.
Yn 1885 cafodd ei glwyfo ychydig gan ergyd yn ei swyddfa yn Broadway gan Saesneg o'r enw Yseult Dudley. Gwelodd Rossa hyn fel "anaf yn y rhyfel".[6] Honnodd llywodraeth San Steffan fod y fenyw yn wallgof yn feddyliol, ond nid oedd bron neb yn ei chredu, gan ei bod wedi sefydlu sylfaen ("Skirmishing Fund") i ymosod ar unrhyw un a ymladdodd yn erbyn Prydeinwyr (gweler "Random Ramblings from a Republican") hynny yw, gweriniaethwyr Gwyddelig fel O'Donnovan Rossa.
Serch hynny, ymwelodd eilwaith ag Iwerddon yn 1894 a 1904, pan urddwyd ef yn ninas Corc.
Cyfnod yn yr UDA[golygu | golygu cod]
Yn awr ymfudodd O'Donovan Rossa i'r Unol Daleithiau a daeth yn arweinydd mudiad mwyaf eithafol y Ffeniaid. Bu ei horganau, y Byd Gwyddelig ac, ers 1881, Iwerddon Unedig, yn pregethu ymladd yn erbyn Lloegr trwy ddeinameit a llosgi bwriadol. Yn 1877 sefydlodd yr hyn a elwir yn Skirmishing Fund, sef casgliad o arian at ddiben y frwydr hon yn erbyn Lloegr. Chwyddodd y gronfa i $80,000, ond fe'i cymerwyd allan o'i ddwylo oherwydd afreoleidd-dra a ddarganfuwyd. Anafodd Saesnes afieithus, Yseult Dudley, y cynllwynwr yn ysgafn gyda saethiad pistol ar 2 Chwefror 1885. Yn 1887 diarddelwyd ef o Gynghrair y Ffeniaid oherwydd ei annibynadwyedd. Yn 1898 cafodd swydd gyda llywodraeth Dinas Efrog Newydd.
Roedd O'Donovan Rossa eisoes wedi cael ymweld ag Iwerddon yn 1894, ac yn 1904 caniatawyd iddo ymweld â'i famwlad eto.
Marw eicon[golygu | golygu cod]
.jpg)
Yn ei flynyddoedd olaf bu'n wael iawn ac ymhen amser cyfyngwyd ef i wely ysbyty yn Ysbyty St. Vincent yn Staten Island, lle y bu farw 29 Mehefin 1915 yn 83 oed. Pan fu farw, comisiynodd John Devoy Thomas J. Clarke i ddychwelyd y corff i Iwerddon. Dychwelwyd ei gorff i Iwerddon a chladdwyd ef ym Mynwent Glasnevin ar 1 Awst 1915. Bu i ddychweliad ei gorff gael ei ddefnyddio fel sbardun gan y mudiad Gweriniaethol yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Claddwyd ef fel arwr gyda'r angladd ei hun yn ddigwyddiad anferthol a ddefnyddiwyd gan y mudiad Gweriniaethol fel propaganda. Cynhaliwyd yr angladd ar 1 Awst 1915 ym Mynwent Glasnevin gan ddod â sylw mawr i'r corfflu gweriniaethol parafilwrol, yr Irish Volunteers a'r IRB ar adeg pan oedd cynlluniau ar gyfer Gwrthryfel y Pasg yn cael eu gwneyd.[7] Roedd yr araith fedd a draddodwyd gan Patrick Pearse, yn un o rhai mwyaf eiconig y mudiad dros annibyniaeth Iwerddon gan alw ar ei gwrandawyr i ymuno yn y frwydr dros ryddid.[8] Diweddglo enwog yr araith oedd y geiriau:
They think that they have pacified Ireland. They think that they have purchased half of us and intimidated the other half. They think that they have foreseen everything, think that they have provided against everything; but, the fools, the fools, the fools! — They have left us our Fenian dead, and while Ireland holds these graves, Ireland unfree shall never be at peace.[9]
Adnewyddwyd bedd Rossa yn 1990 gan Gymdeithas Beddau Cenedlaethol Iwerddon.
Personol[golygu | golygu cod]
Bu i Rossa briodi tair gwaith gan ddod yn dad i ddeunaw o blant. Bu i'w ddwy wraig gyntaf farw yn lled fuan yn y briodas. Ei drydedd wraig oedd Mary Jane (Molly) Irwin o bentref Clonakilty yn Swydd Corc. Bu iddi esgor ar 13 o blant gyda Rossa.
Gweler hefyd[golygu | golygu cod]
- Gwrthryfel y Pasg
- Y Frawdoliaeth Wyddelig Weriniaethol - yr Irish Republican Brotherhood, IRB
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ "Roscarberry parish baptismal records". IrishGenealogy.ie. Cyrchwyd 10 September 2017.
- ↑ Boylan, Henry (1998). A Dictionary of Irish Biography, 3rd Edition. Dublin: Gill and MacMillan. t. 320. ISBN 0-7171-2945-4.
- ↑ "Profile of Jeremiah O'Donovan Rossa". Sianel Youtube Century Ireland. 2016. Cyrchwyd 20 Chwefror 2024.
- ↑ Shane Mac Thomáis, "Remembering the Past: Jeremiah O'Donovan Rossa", in An Phoblacht/Republican News, 4 August 2005. Archifwyd 18 June 2008 yn y Peiriant Wayback.
- ↑ A. M. Sullivan, New Ireland, London, n.d. [c. 1877], pp. 329–330
- ↑ McWilliams, P., O'Donovan Rossa: An Irish Revolutionary in America, p. 142.[1] Archifwyd 23 February 2017 yn y Peiriant Wayback.
- ↑ Bureau of Military History WS 497, cited by Townshend, p.115.
- ↑ C Townshend, "Easter 1916: The Irish Rebellion", (London 2006), p.114-5.
- ↑ Townshend, p.116.
Dolenni allanol[golygu | golygu cod]
- Thirteen facts you should know about Jeremiah O’Donovan Rossa erthygl yn yr Irish Post
- Profile of Jeremiah O'Donovan Rossa ar sianel Youtube Century Ireland
- ceir gwaith ac ysgrifau Rossa ar wefan Internet Archive
