Garlleg
| Garlleg | |
|---|---|
| |
| Planhigyn garlleg | |
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Teyrnas: | Plantae |
| Ddim wedi'i restru: | Angiosbermau |
| Ddim wedi'i restru: | Monocotau |
| Urdd: | Asparagales |
| Teulu: | Amaryllidaceae |
| Is-deulu: | Allioideae |
| Genws: | Allium |
| Rhywogaeth: | A. sativa |
| Enw deuenwol | |
| Allium sativa L. | |
Rhywogaeth yn is-deulu Allioideae y nionyn yw Allium sativum, a elwir yn garlleg yn gyffredin. Mae ei berthnasau agos yn cynnwys y nionyn, y sialotsyn, y genhinen, a'r genhinen syfi.[1] Defnyddiwyd garlleg ers gwawr hanes a cheir cofnodion cynnar o'i ddefnydd mewn coginio a meddygaeth. Mae ganddo nodwedd lem, blas sbeislyd sy'n aeddfedu a melysu'n gryn lawer â choginio.[2]
Cysylltir y llysieuyn â Ffrainc yn draddodiadol, er i'r cysylltiad hwnnw bylu bellach gyda globaleiddio a rhannu traddodiadau bwyd.
Rhennir bwlb garlleg, y darn mwyaf o'r planhigyn a ddefnyddir, yn sawl darn llai a elwir yn glofau. Ceir rhywogaeth o arlleg sydd gyda un clof yn unig hefyd, sy'n frodorol i dalaith Yunnan, Tsieina. Defnyddir y clofau fel hedyn, am gymeriant (amrwd neu wedi'i goginio), ac am bwrpasau meddygol. Bwyteir y dail, coesynnau (llun), a blodau (bylbynnau) ar y pen (fflurwain) hefyd, ac fel arfer pan maent yn anaeddfed a thendr o hyd. Yr haenau papuraidd, amddiffynnol neu'r "groen" ar ddarnau amrywiol y planhigyn a'r gwreiddiau sy'n tyfu o'r bwlb yw'r unig ddarnau a ystyrir i fod heb ddefnydd mewn coginio.
Rhinweddau meddygol
[golygu | golygu cod]
Fe'i defnyddid dros bum mil o flynyddoedd yn ôl gan yr Arabiaid, fel meddyginiaeth.[3] Mae'n llawn o Fitamin B, Fitamin C, Fitamin D, copr, sinc, alwminiwm, manganis, sylffwr a haearn. Gellir ei ddefnyddio fel antiseptig organig hefyd, neu i ostwng pwysedd gwaed uchel, sŵn yn y glust, pendro, cramp, dolur rhydd neu wynt yn y stumog. Fe'i defnyddid ers talwm, hefyd, i ladd llyngyr ac i atal gwaedlif yn y ffroenau.[4]
Dengys ymchwiliadau diweddar drwy'r byd fod garlleg yn dda i ymladd clefydau sy'n ymwneud â'r galon.[3]
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Eric Block, "Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science" (Cambridge: Royal Society of Chemistry, 2010)
- ↑ Gernot Katzer (2005-02-23). Spice Pages: Garlic (Allium sativum, garlick). Adalwyd ar 2007-08-28.
- ↑ 3.0 3.1 [1] Prifysgol Merryland
- ↑ Llysiau Rhinweddol gan Ann Jenkins, cyhoeddwyd gan Wasg Gomer, 1982.
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]- Atlas o mathau wahanol o garlleg
- Craf y Geifr (Garlleg gwyllt)
- Meddygon Myddfai
- Llysiau Rhinweddol
- Rhestr o afiechydon a phlanhigion gyda rhinweddau meddygol
