Amonia

Amonia

Names
Enw IUPAC Azane
Enwau eraill Hydrogen neitrid Trihydrogen neitrid Nitro-Sil
Dynodwyr
CAS Number	7664-41-7
3D model (Jmol)	Delwedd ryngweithiol
3DMet	B00004
Cyfeirnodau Beilstein	3587154
ChEBI	CHEBI:16134
ChemSpider	217
ECHA InfoCard	100.028.760
Rhif EC	231-635-3
Cyfeirnodau Gmelin	79
KEGG	D02916
MeSH	[www.nlm.nih.gov/cgi/show_data.php?acc={{{MeSH}}} {{{MeSH}}}]
PubChem
Rhif RTECS	BO0875000
UNII	5138Q19F1X
Rhif yr UN	1005
InChI InChI=1S/H3N/h1H3 Y Key: QGZKDVFQNNGYKY-UHFFFAOYSA-N Y InChI=1/H3N/h1H3 Key: QGZKDVFQNNGYKY-UHFFFAOYAF
SMILES N
Priodweddau
Fformiwla cemegol	NH3
Màs molar	17.031 g/mol
Golwg	Nwy di-liw
Arogl	ogla drwg iawn
Dwysedd	0.86 kg/m3 (1.013 bar ar bwynt berwi) 0.73 kg/m3 (1.013 bar ar 15 °C) 681.9 kg/m3 ar −33.3 °C (hylif) 817 kg/m3 at −80 °C (solid tryloyw)
Pwynt berwi	−77.73 °C (−108 °F; 195 K)
Pwynt berwi	−33.34 °C (−28 °F; 240 K)
Hydoddedd mewn water	47% (0 °C) 31% (25 °C) 28% (50 °C)
Hydoddedd	hydawdd mewn clorofform, ether, ethanol, methanol
Gwasgedd aer	8573 h Pa
Asidedd (pKa)	32.5 (−33 °C), 10.5 (DMSO)
Basigedd (pKb)	4.75
Indecs plygiant (nD)	1.3327
Gludedd	0.276 cP (-40 °C)
Strwythur
Siap Moleciwlar	Pyramid trigonal
Moment deupol	1.42 D
Thermo-cemeg
Entropi So298	193 J·mol−1·K−1
Newid enthalpi ΔfHo298	−46 kJ·mol−1
Peryglon
Pictogramau GHS
NFPA 704	1 3 0
Fflachbwynt	nwy fflamadwy
Cyfyngiad ffrwydro	15–28%
U.D. Y cysylltiad a ganiateir (exposure limit) (PEL)	50 ppm (25 ppm ACGIH- TLV; 35 ppm STEL)
LD50	0.015 mL/kg (dynol, ceg)
Cyfansoddion Perthnasol
Arall cationau	Ffosffin Arsin Stibin
Perthnasol nitrogen hydrides	Hydrasin Asid hydrasoic
Cyfansoddion perthnasol	Amoniwm hydrocsid
Oni nodir yn wahanol, nodir data ar gyfer defnyddiau yn eu cyflwr arferol (ar dymheredd o 25 °C (77 °F), 100 kPa)
Infobox references

Gofal! Ceir erthygl arall ar amoniwm.

Mae amonia (neu'n llai cyffredin, azane) yn gyfansoddyn sydd wedi'i wneud o ddwy elfen: hydrogen a nitrogen gyda'r fformiwla cemegol NH₃. Mae'n nwy di-liw gydag arogl llym iawn. Mae ganddo gyfraniad cryf i anghenion maeth organebau daearol oherwydd priodweddau ei halwynau fel gwrtaith amaethyddol. Gweler halwynau amoniwm.

Gellir hefyd ei ddisgrifio fel un o flociau adeiladu o fewn synthesis llawer o nwyddau, tabledi a moddion y fferyllydd a hylifau glanhau. Er ei fod yn gyffredin yn y gweithle a'r cartref mae iddo briodweddau peryglus iawn. Ledled y byd, cynhyrchwyd oddeutu 198 miliwn tunell ohono yn 2012, sef 35% o godiad ers 2006.

Mae'r amonia a gynhyrchir yn fasnachol yn cael ei alw, fel arfer, yn "amonia anhydrus", ac mae'r term yma'n pwysleisio absenoldeb dŵr o fewn y deunydd. Oherwydd fod NH₃ yn berwi ar −33.34 °C (−28.012 °F) dan wasgedd o 1 atmosffêr, mae'n rhaid cadw, neu storio'r hylif o dan wasgedd uchel neu mewn lle sydd ag iddo dymheredd isel.

Mae "amonia cyffredin" y cartref (neu amoniwm hydrocsid) yn gymysgedd o NH₃ and dŵr. Gellir mesur cryfder yr hylif mewn unedau ar Raddfa Baumé (dwysedd), gyda 26 gradd Baumé (tua 30% (o ran pwysau) o amonia ar 15.5 °C) yn gyffredin mewn nwyddau masnachol. Gall amonia cyffredin amrywio o ran ei grynhoad (concentration) o 5 i 10% (o ran pwysau) o amonia.

Proses Haber

Cynhyrchir amonia ar raddfa ddiwydiannol trwy broses Haber. Mae nitrogen yn adweithio â hydrogen ym mhresenoldeb catalydd haearn ar 650-720K (380-450^oC) dan wasgedd uchel (tua 150-200 atmosffer). Mae’r adwaith isod rhwng nitrogen a hydrogen yn gildroadwy:

N₂(n) + 3H₂(n) → 2NH₃(n)

Mae’r adwaith hefyd yn ecsothermig: ΔH^θ=-92 kJmol⁻¹

Mae cynnyrch amonia ym mhroses Haber yn llai o lawer na 100%. Mae hyn yn golygu bod y cymysgedd adwaith yn cynnwys nwyon hydrogen a nitrogen nad ydynt wedi adweithio pan fydd y broses wedi gorffen. Mae’r nwyon hyn yn cael eu hadennill trwy hylifo’r amonia ac ailgylchu’r nwyon gweddilliol yn ôl i’r adweithydd.

Defnydd

Gwrtaith

Yn 2004, roedd 83% o'r holl amonia a gynhrchwyd yn cael ei ddefnyddio fel gwrtaith amaethyddol, naill ai fel halwynau neu hylifau. Wedi ei hydoddi a'i ledaenu i'r pridd caiff effaith bositif ar blanhigion megis gwenith neu ŷd gan fod amonia a'i gyfansoddion yn ffynhonnell nitrogen a ddefnyddir gan y cnydau i gynhyrchu protein.

Asid nitrig

Defnyddir amonia'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol yn y broses o greu cyfansoddion sy'n cynnwys nitrogen. Un o'r rhai hyn ydy asid nitrig, a gaiff ei gynhyrchu yn sgil y broses a elwir yn Broses Oswald drwy ocsideiddio amonia gydag aer ar gatalydd platinwm ar wres o 700–850 °C, ~9 atm.

NH₃ + 2 O₂ → HNO₃ + H₂O

Defnyddir asid nitrig i gynhyrchu gwrtaith, ffrwydron a llawer o gyfansoddion eraill.

Glanhawyr

Toddiant o NH₃ a dŵr ydy amonia cyffredin, hynny yw amoniwm hydrocsid, a chaiff ei ddefnyddio ar gyfer gwaith pob-dydd o lanhau. Ceir effaith taclus a sgleiniog o'i ddefnyddio gan nad ydyw'n gadael olion eraill yn y broses o lanhau, ac o'r herwydd fe'i defnyddir i lanhau gwydr ffenestri, dur a photiau clai, poptai ac i socian cyfarpar y gegin sydd'n gacen o garbon. Mae'r math hwn o amonia yn amrywio o ran ei gryfder o 5 - 10%.