Rhyfel cyntaf yr Iddewon a Rhufain

Bwa Titus yn Rhufain, yn dathlu ei fuddugoliaeth tros yr Iddewon. Mae'r olyfga yma yn dangos ysbail o'r Deml yn Jerusalem.

Rhyfel cyntaf yr Iddewon a Rhufain neu'r Gwrthryfel Iddewig Mawr yw'r enw a ddefnyddir am yr ymladd rhwng yr Iddewon a lluoedd yr Ymerodraeth Rufeinig yn Judaea a Galilea rhwng 66 a 73 O.C.. Y ffynhonnell bwysicaf ar gyfer y rhyfel yw gawith Flavius Josephus, Rhyfeloedd yr Iddewon.

Wedi cyfnod o hanner-annibyniaeth fel teyrnas yn ddibynnol ar Rufain dan Herod Fawr, daeth Judaea yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig yn 6 O.C.. Rheolid y dalaith gan raglaw (procurator) Rhufeinig. Dros y blynyddoedd, bu llawr o dyndra rhwng yr Iddewon a Rhufqain, yn enwedig pan geisiau Rhufain benodi Archoffeiriad newydd, neu pan arddangosid delwau, oedd yn groes i gredoau Iddewiaeth, gan y fyddin Rhufeinig.

Dechreuodd y rhyfel pan gymerodd y rhaglaw Gessius Florus, ar gais yr ymerawdwr Nero, swm mawr o arian o drysorfa Teml Jerusalem. Yn 66, dechreuodd gwrthryfel yn Caesarea, wedi i Roegwyr lleol ymosod at synagog. Lledaenodd yr ymladd, a chymerodd carfan y Selotiaid feddiant o ddinas Jeriwsalem, gyda'r Sicarii yn cipio caer Masada. Gorchfygwyd Gessius Florus wrth iddo geisio encilio o Jerusalem. Gyrrodd llywodraethwr Syria fwy o filwyr, ond gorchfygwyd hwy hefyd.

Gyrroedd yr ymerawdwr Nero fyddin o 60,000 dan Vespasian i roi diwedd ar y gwrthryfel. Erbyn 68, roedd Vepasian wedi concro Galilea, ac roedd yr Iddewon wedi ymgasglu yn Jerusalem. Wedi marwolaeth Nero yn 68, cyfarchwyd Vespasian fel ymerawdwr gan ei filwyr. Gadawodd y gwaith o ddelio a'r gwrthryfel i'w fab, Titus.

Gwarchaeodd Titus a'i filwyr ar Jeriwsalem, ac wedi ymladd caled, concrodd y ddinas ym mis Awst 70. Llosgwyd y deml, a lladdwyd tua 100,000 o'r amddiffynwyr. Parhaodd y rhyfel nes i'r Rhufeiniaid gipio caer Masada yn 73.