Kōwhai
Mae kōwhai ( </link> neu [ kɔːfai ]</link> ) yn goed codlysiog bach o fewn y genws Sophora yn nheulu'r Fabaceae sy'n frodorol i Aotearoa . Mae wyth rhywogaeth, gydag Sophora microphylla a S. tetraptera ymysg y rhai mwyaf adnabyddus fel coed mawr. Mae eu cynefin naturiol wrth ymyl nentydd ac ar ymylon coedwigoedd, ar dir isel neu fynyddoedd agored. Mae coed Kōwhai yn tyfu ledled y wlad ac maent yn nodwedd gyffredin yng ngerddi Aotearoa. Y tu allan i Aotearoa, mae kōwhai yn tueddu i gael ei gyfyngu i hinsoddau morol tymherus ysgafn.
Mae blodau'r kōwhai yn cael eu hystyried yn eang fel blodyn cenedlaethol answyddogol Aotearoa. [1] [2] [3] Diolch i hyn, mae'n aml yn cael ei ymgorffori fel symbol gweledol ar gyfer y wlad, fel yng ngorchudd priodas Meghan Markle a oedd yn cynnwys fflora nodedig yn cynrychioli holl genhedloedd y Gymanwlad . [4]
Mae'r gair Māori 'kōwhai' yn perthyn i eiriau mewn ieithoedd Polynesaidd eraill sy'n cyfeirio at wahanol rywogaethau sy'n edrych yn debyg megis Hawaiiaidd :'ōhai </link> ( Sesbania tomentosa ), Tahitiaidd ofai </link> ( Sesbania grandiflora ) a Marquesaidd kohai ( Caesalpinia pulcherrima ). [5] Kōwhai hefyd yw'r gair Māori am y lliw melyn. [6] Mae'r sillafiad kowhai (heb macron ) yn gyffredin yn Saesneg Aotearoa .
Rhywogaethau[golygu | golygu cod]
Yr wyth rhywogaeth o kōwhai yw: [2]
- Sophora chathamica, kōwhai arfordirol
- Sophora fulvida, Waitakere kōwhai
- Sophora godleyi, Godley's kōwhai
- Sophora longicarinata, calchfaen kōwhai
- Sophora microffylla, kōwhai dail bach
- Sophora molloyi, Culfor Cook kōwhai
- Sophora prostrata, ymledol kōwhai
- Sophora tetraptera, kōwhai dail mawr [7]
Mae'r rhan fwyaf o rywogaethau kōwhai yn tyfu i tua oddeutu 8m o uchder ac mae ganddynt risgl eithaf llyfn gyda dail bach. Mae gan S. microffylla ddail llai (0.5-0.7 cm o hyd a 0.3-0.4 cm o led) a blodau (2.5-3.5 cm o hyd) na S. tetraptera, sydd â dail o 1-2 cm o hyd a blodau sy'n 3-5 cm hir.
Mae'r codennau hadau nodedig sy'n ymddangos ar ôl blodeuo bron wedi'u segmentu, ac mae pob un yn cynnwys chwech neu fwy o hadau llyfn, caled. Mae gan y rhan fwyaf o rywogaethau hadau melyn, ond mae gan Sophora prostrata hadau du. Gall hadau Sophora microffylla fod yn niferus iawn ac mae presenoldeb cannoedd lawer o'r hadau melyn nodedig hyn ar y ddaear yn gyflym yn nodi presenoldeb coeden kōwhai gerllaw. Mae llawer o rywogaethau o kōwhai yn lled-gollddail ac yn colli'r rhan fwyaf o'u dail yn syth ar ôl blodeuo ym mis Hydref neu fis Tachwedd, ond yn cynhyrchu dail newydd yn gyflym. Mae amseroedd blodeuo kōwhai yn amrywio o fis Gorffennaf i fis Tachwedd, sy'n golygu y bydd pob coeden yn cael sylw gan adar fel tūī, kererū a chlychlys . Mae Tūī yn cael ei ddenu'n fawr at kōwhai a bydd yn hedfan yn bell i gael sipian o'i neithdar.
Mae pren kōwhai yn drwchus ac yn gryf ac fe'i defnyddiwyd yn y gorffennol ar gyfer gwneud offer a pheiriannau.
Mae Sophora yn un o'r pedwar genera o godlysiau brodorol yn Aotearoa; y tri arall yw Carmichaelia, Clianthus, a Montigena . [7]
Amaethu[golygu | golygu cod]
Gellir tyfu Kōwhai o hadau neu doriadau blaen yn y gwanwyn a'r hydref. [8] Mae'r hadau melyn tywyll neu llachar yn egino orau ar ôl tsuro a chael eu socian mewn dŵr am sawl awr. Gallant hefyd elwa o gael eu trochi am sawl munud mewn dŵr berwedig i feddalu'r gragen galed ac yna cael eu cadw yn y dŵr, eu tynnu oddi ar y berw am sawl awr i amsugno'r dŵr. [9] Mae kōwhai ifanc yn eithaf tyner i rhew, felly dylid plannu toriadau neu eginblanhigion yn eu hail flwyddyn pan fyddant yn 30cm neu uwch. [10]
Os caiff ei dyfu o hâd, gall kōwhai gymeryd blynyddoedd lawer i flodeuo, mae nifer y blynyddoedd yn amrywio yn dibynnu ar y rhywogaeth. [11]
Defnyddir S. prostrata, a elwir weithiau yn "babi bach", fel coeden bonsai . Mae'n tyfu hyd at ddwy fedr o uchder, mae ganddi goesynnau sy'n dargyfeirio [12], a dail bach tenau. [13]
Peryglon[golygu | golygu cod]
Mae pob rhan o'r kōwhai, ond yn enwedig yr hadau, yn wenwynig i bobl. [14] Fodd bynnag, nid yw'n ymddangos bod unrhyw achosion wedi'u cadarnhau mewn bodau dynol o wenwyno difrifol yn dilyn llyncu kōwhai yn Aotearoa. [15]
Defnydd Māori traddodiadol[golygu | golygu cod]
Yn draddodiadol defnyddiai'r Māori y canghennau hyblyg fel deunydd adeiladu yn eu tai ac i groglethu adar. Roedd y blodau kōwhai yn ffynhonnell lliw melyn. Hefyd, pan fydd y blodau kōwhai yn blodeuo, ddiwedd y gaeaf a dechrau'r gwanwyn, mae'n bryd plannu kumara (tatws melys). [16]
Roedd y Māori hefyd yn defnyddio'r goeden kōwhai fel meddyginiaeth. Defnyddiwyd lletemau wedi'u gwneud o goesyn kōwhai i hollti pren, fe'i defnyddiwyd ar gyfer ffensys ac ar gyfer adeiladu glanfeydd (cwt Māori), offer ac arfau. [17] Cynheswyd y rhisgl mewn calabash gyda cherrig poeth, a'i wneud yn bowltis i drin clwyfau neu ei rwbio ar gefn poenus neu ei wneud yn drwyth i drin cleisiau neu boenau cyhyrol. [18] Pe bai rhywun yn cael ei frathu gan forlo, byddai trwyth (wai kōwhai) yn cael ei baratoi o kōwhai a'i roi ar y clwyfau a dywedwyd bod y claf yn gwella o fewn dyddiau.
Coedwigoedd cyn-ddynol[golygu | golygu cod]
Mae astudiaethau o lystyfiant sych cronedig yng nghyfnod cyn-hanes dynol canol-diweddar yr Holosen yn awgrymu ecosystem coedwig Sophora microffylla isel yng Nghanol Otago a ddefnyddiwyd ac efallai ei chynnal gan adar moa enfawr, ar gyfer deunydd nythu a bwyd. Nid oedd y coedwigoedd na'r moa yn bodoli pan ddaeth ymsefydlwyr Ewropeaidd i'r ardal yn y 1850au. [19]
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ "Kowhai" in New Zealand A to Z.
- ↑ 2.0 2.1 Kōwhai: Native plants (doc.govt.nz)
- ↑ "Nationhood and identity", in Te Ara Encyclopedia of New Zealand.
- ↑ "The Wedding Dress: Clare Waight Keller for Givenchy". The Royal Household, UK. 19 May 2018.
- ↑ "Kōfai". Te Māra Reo: The Language Garden. Benton Family Trust. 2022. Cyrchwyd 30 September 2022.
- ↑ "kōwhai". Te Aka.
- ↑ 7.0 7.1 The Current Taxonomy of New Zealand Legumes
- ↑ "Native Plants at Piha". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-10-14. Cyrchwyd 2009-01-17.
- ↑ "Archived copy". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-10-14. Cyrchwyd 2009-05-21.CS1 maint: archived copy as title (link) Raising Native Plants From Seed
- ↑ "Trees for Survival". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-02-08. Cyrchwyd 2009-01-17.
- ↑ "Years for kowhai to flower".
- ↑ "The Development and Genetic Variation of Sophora prostrata – A New Zealand Divaricating Shrub". 2014. Cyrchwyd 30 December 2022.
- ↑ "Sophora—The Kowhais of New Zealand" (PDF). Cyrchwyd 2008-11-05.
- ↑ "Poisonous Plants at the Royal New Zealand Institute of Horticulture". Cyrchwyd 2008-05-20.
- ↑ Slaughter, Robin; Beasley, Michael; Lambie, Bruce; Wilkins, Gerard; Schep, Leo (2012). "Poisonous plants in New Zealand: a review of those most commonly enquired about to the National Poisons Centre". The New Zealand Medical Journal. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-01-09. Cyrchwyd 2013-03-27.
- ↑ "Sophora microphylla (Kowhai)". Taranaki Educational Resource: Research, Analysis and Information Network. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 Awst 2012. Cyrchwyd 31 Awst 2012.
- ↑ Kowhai • Tāne’s Tree Trust (tanestrees.org.nz)
- ↑ Durie, Sir Mason (2010). "Te whakahaumanutanga me te oranga hinengaro o mua – Ka mātaia ngā huanga o te rongoā – Traditional healing and mental health: measuring the effectiveness of rongoā". Best Practice Journal (Best Practice Advocacy Centre) June (28): 5–7. http://www.bpac.org.nz/magazine/2010/june/docs/BPJ_28_rongoa_pages5-7.pdf.
- ↑ Pole, Mike (2021-12-31). "A vanished ecosystem: Sophora microphylla (Kōwhai) dominated forest recorded in mid-late Holocene rock shelters in Central Otago, New Zealand" (yn English). Palaeontologia Electronica 25 (1): 1–41. doi:10.26879/1169. ISSN 1094-8074. https://palaeo-electronica.org/content/2022/3503-vanished-ecosystem.