Gâl: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
BDim crynodeb golygu |
llun a map |
||
| Llinell 1: | Llinell 1: | ||
[[Delwedd:Gaul%2C_1st_century_BC.gif|250px|bawd|Gâl yn y ganrif gyntaf CC]] |
|||
[[Delwedd:Vercingetorix_caesar.jpg|250px|bawd|Y brenin Galaidd [[Vercingetorix]] yn ildio i [[Iŵl Cesar]] (llun dychmygol)]] |
|||
'''Gâl''' ([[Lladin]]: '''Gallia''') oedd enw'r [[Rhufeiniaid]] |
'''Gâl''' ([[Lladin]]: '''Gallia''') oedd enw'r [[Rhufeiniaid]] |
||
am diriogaeth y llwythau [[Celtiaid|Celtaidd]] yn [[Ffrainc]], y [[Swistir]] a gogledd yr [[Eidal]] heddiw. [[Gallia Cisalpina]] ("Gâl yr ochr yma i'r [[Alpau]]") neu Gallia Citerior oedd yr enw am ei diriogaeth yng ngogledd yr Eidal; [[Gallia Transalpina]] ("Gallia tu hwnt i'r Alpau") neu Gallia Ulterior oedd yr enw am ei diriogaeth rhwng [[Afon Rhein]], y [[Pyrenées]], yr Alpau, y [[Môr Canoldir]] a'r [[Môr Iwerydd]] (sy'n cyfateb yn fras i Ffrainc a [[Gwlad Belg]] heddiw). Yn y cyfnod modern mae rhai haneswyr yn defnyddio'r enw i gyfeirio at yr Âl orllewinol yn bennaf neu'n unig. |
am diriogaeth y llwythau [[Celtiaid|Celtaidd]] yn [[Ffrainc]], y [[Swistir]] a gogledd yr [[Eidal]] heddiw. [[Gallia Cisalpina]] ("Gâl yr ochr yma i'r [[Alpau]]") neu Gallia Citerior oedd yr enw am ei diriogaeth yng ngogledd yr Eidal; [[Gallia Transalpina]] ("Gallia tu hwnt i'r Alpau") neu Gallia Ulterior oedd yr enw am ei diriogaeth rhwng [[Afon Rhein]], y [[Pyrenées]], yr Alpau, y [[Môr Canoldir]] a'r [[Môr Iwerydd]] (sy'n cyfateb yn fras i Ffrainc a [[Gwlad Belg]] heddiw). Yn y cyfnod modern mae rhai haneswyr yn defnyddio'r enw i gyfeirio at yr Âl orllewinol yn bennaf neu'n unig. |
||
| Llinell 5: | Llinell 7: | ||
Rhufeiniaid tua'r [[3edd ganrif CC]]/[[ail ganrif CC]]. Yn [[89 CC]] a [[49 CC]] cawsant ddinesyddiaeth Rufeinig. Ar ddechrau'r ail ganrif CC goresgynodd y Rhufeiniaid ran o dde Ffrainc a sefydlu talaith [[Gallia Narbonensis]] yno. Ond doedden nhw ddim yn fodlon ar hynny. Yn [[58 CC|58]]-[[51 CC]] arweiniodd [[Iŵl Cesar]] ei [[Lleng Rufeinig|llengoedd]] i weddill Gâl a'i chwncweru ar ol nifer o frwydrau |
Rhufeiniaid tua'r [[3edd ganrif CC]]/[[ail ganrif CC]]. Yn [[89 CC]] a [[49 CC]] cawsant ddinesyddiaeth Rufeinig. Ar ddechrau'r ail ganrif CC goresgynodd y Rhufeiniaid ran o dde Ffrainc a sefydlu talaith [[Gallia Narbonensis]] yno. Ond doedden nhw ddim yn fodlon ar hynny. Yn [[58 CC|58]]-[[51 CC]] arweiniodd [[Iŵl Cesar]] ei [[Lleng Rufeinig|llengoedd]] i weddill Gâl a'i chwncweru ar ol nifer o frwydrau |
||
caled yn erbyn y Galiaid. Cafodd y wlad ei rhannu'n dair talaith |
caled yn erbyn y Galiaid. Cafodd y wlad ei rhannu'n dair talaith |
||
gan yr ymerodr [[Augustus]] yn [[27 CC]]: [[ |
gan yr ymerodr [[Augustus]] yn [[27 CC]]: [[Gallia Belgica]] yn y gogledd-ddwyrain, [[Galla Aquitania]] yn y de-orllewin a [[Gallia Lugdunensis]] yn y canol. Sefydlwyd dinas Lugdunum ([[Lyons]]) fel [[coloni]] yng nghanol y "Tair Gâl" (''Tres Galliae'') hyn yn [[43 CC]]. Gwasanethai Lugdunum fel canolfan weinyddiaeth i'r llwythau hefyd, ac roedd y [[Concilium Galliarum]] ("Cyngor y Galiaid") yn cwrdd yn y ddinas newydd i setlo anghydfod. |
||
Blodeuai diwylliant arbennig yn yr Âl Rufeinig, a gyfunai elfennau Celtaidd a Rhufeinig; fe'i gelwir weithiau'n ddiwylliant Galo-Rufeinig. Yn ystod yr [[ail ganrif]] dechreuodd [[Cristnogaeth]] gyrraedd Gâl a chafodd hyn yn ei thro effaith sylweddol ar iaith a diwylliant yr ardal. Yn y [[3edd ganrif]] cafwyd nifer o gyrchoedd ar Âl gan lwythau [[Germaniaid|Germanaidd]] a phan ymadawodd y [[Rhestr llengoedd Rhufeinig|llengoedd Rhufeinig]] olaf yn y [[5fed ganrif]] goresgynwyd y wlad i gyd gan y Germaniaid a chafodd ei rhannu rhwng y prif lwythau, sef y [[Ffranciaid]], y [[Alemanni]], y [[Bwrgwyniaid]] a'r [[Visigothiaid]]. |
Blodeuai diwylliant arbennig yn yr Âl Rufeinig, a gyfunai elfennau Celtaidd a Rhufeinig; fe'i gelwir weithiau'n ddiwylliant Galo-Rufeinig. Yn ystod yr [[ail ganrif]] dechreuodd [[Cristnogaeth]] gyrraedd Gâl a chafodd hyn yn ei thro effaith sylweddol ar iaith a diwylliant yr ardal. Yn y [[3edd ganrif]] cafwyd nifer o gyrchoedd ar Âl gan lwythau [[Germaniaid|Germanaidd]] a phan ymadawodd y [[Rhestr llengoedd Rhufeinig|llengoedd Rhufeinig]] olaf yn y [[5fed ganrif]] goresgynwyd y wlad i gyd gan y Germaniaid a chafodd ei rhannu rhwng y prif lwythau, sef y [[Ffranciaid]], y [[Alemanni]], y [[Bwrgwyniaid]] a'r [[Visigothiaid]]. |
||
Fersiwn yn ôl 17:56, 24 Ionawr 2007
Gâl (Lladin: Gallia) oedd enw'r Rhufeiniaid am diriogaeth y llwythau Celtaidd yn Ffrainc, y Swistir a gogledd yr Eidal heddiw. Gallia Cisalpina ("Gâl yr ochr yma i'r Alpau") neu Gallia Citerior oedd yr enw am ei diriogaeth yng ngogledd yr Eidal; Gallia Transalpina ("Gallia tu hwnt i'r Alpau") neu Gallia Ulterior oedd yr enw am ei diriogaeth rhwng Afon Rhein, y Pyrenées, yr Alpau, y Môr Canoldir a'r Môr Iwerydd (sy'n cyfateb yn fras i Ffrainc a Gwlad Belg heddiw). Yn y cyfnod modern mae rhai haneswyr yn defnyddio'r enw i gyfeirio at yr Âl orllewinol yn bennaf neu'n unig.
Roedd y Celtiaid yn Gallia Cisalpina wedi cael eu goresgyn gan y Rhufeiniaid tua'r 3edd ganrif CC/ail ganrif CC. Yn 89 CC a 49 CC cawsant ddinesyddiaeth Rufeinig. Ar ddechrau'r ail ganrif CC goresgynodd y Rhufeiniaid ran o dde Ffrainc a sefydlu talaith Gallia Narbonensis yno. Ond doedden nhw ddim yn fodlon ar hynny. Yn 58-51 CC arweiniodd Iŵl Cesar ei llengoedd i weddill Gâl a'i chwncweru ar ol nifer o frwydrau caled yn erbyn y Galiaid. Cafodd y wlad ei rhannu'n dair talaith gan yr ymerodr Augustus yn 27 CC: Gallia Belgica yn y gogledd-ddwyrain, Galla Aquitania yn y de-orllewin a Gallia Lugdunensis yn y canol. Sefydlwyd dinas Lugdunum (Lyons) fel coloni yng nghanol y "Tair Gâl" (Tres Galliae) hyn yn 43 CC. Gwasanethai Lugdunum fel canolfan weinyddiaeth i'r llwythau hefyd, ac roedd y Concilium Galliarum ("Cyngor y Galiaid") yn cwrdd yn y ddinas newydd i setlo anghydfod.
Blodeuai diwylliant arbennig yn yr Âl Rufeinig, a gyfunai elfennau Celtaidd a Rhufeinig; fe'i gelwir weithiau'n ddiwylliant Galo-Rufeinig. Yn ystod yr ail ganrif dechreuodd Cristnogaeth gyrraedd Gâl a chafodd hyn yn ei thro effaith sylweddol ar iaith a diwylliant yr ardal. Yn y 3edd ganrif cafwyd nifer o gyrchoedd ar Âl gan lwythau Germanaidd a phan ymadawodd y llengoedd Rhufeinig olaf yn y 5fed ganrif goresgynwyd y wlad i gyd gan y Germaniaid a chafodd ei rhannu rhwng y prif lwythau, sef y Ffranciaid, y Alemanni, y Bwrgwyniaid a'r Visigothiaid.