Gweld cod am Wsbeceg

[[file:Idioma uzbeko.png|frameless|right]]
Mae ''' Wsbeceg''' yn iaith Twrcaidd  a hi yw iaith gyntaf ac iaith swyddogol cenedlaethol  [[Wsbecistan]]. Siaredir [[Wsbeciaid|Wsbeceg]] gan tua 32 miliwn o siaradwyr brodorol yn [[Wsbecistan]] ei hun ac mewn mannau eraill yng [[Canolbarth Asia|Nghanolbarth Asia]].

Perthynnai Wsbeceg i gangen Dwyrain Twrceg, neu Karluk, cangen o Deulu ieithyddol Twrceg. Mae dylanwadau allanol yn cynnwys [[Perseg]], [[Arabeg]] a [[Rwseg|Rwsieg]]. Mae un o'r gwahaniaethau amlycaf rhwng Wsbeceg ac ieithoedd Twrceg eraill  yw gwled yn nhalgrynnu'r llafariad /ɑ/ i /ɒ/, nodwedd â ddylanwadwyd gan Perseg.

== Enw ==
Yn ei hiaith ei hun, sillafir Wsbeceg fel ''o'zbek tili ''neu ''{{lang|uz|oʻzbekcha}}'', ac yn sgript Arabeg, اوزبیک تیلی{{lang|uz-Arab|اوزبیک تیلی}} a اوزبیکچه{{lang|uz-Arab|اوزبیکچه}}.{{lang|uz|oʻzbek tili}}

== Hanes ==
Mwyaf tebyg bu i siaradwyr Twrceg sefydlu ym masanau'r afonnydd yr [[Amu Darya]], [[Sir Daria|Syr Darya]] a'r Zarafshan o gwmpas o leiaf 600-700 CE, gan yn raddol ddisodli neu gymathu siaradwyr ieithoedd dwyreiniol Iraneg a arferai fyw'n flaenorol yn Sogdia, [[Bactria]] a Khwarezm. Brenhinllyn Twrceg gyntaf y rhanbarth oedd Khanaeth Kara-Khanid yn y 9fed–12g,<ref>{{cite web|url=http://www.ooo-perevod.ru/news/uzbekskiy.html|title=The Origins of the Uzbek Language|date=|accessdate=5 Ionawr 2013|work=|publisher=|author=|language=Russian}}</ref> a oedd yn gydffederasiwn rhwng Karlukiaid, Chigiliaid, y Yaghma a llwythau eraill.<ref name="sinor">{{citation|last=Golden|first=Peter. B.|title=The Cambridge History of Early Inner Asia|year=1990|editor-last=Sinor|editor-first=Denis|chapter=Chapter 13 – The Karakhanids and Early Islam|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-24304-1}}</ref>

Gellir ystyried Wsbeceg yn ddisgynnydd uniongyrchol neu'n ffurf ddiweddarach o Cibak, iaith ddylanwadol ar ddatblygiad llenyddol Twrceg Ganolbarth Asia yn  ystod teyrnasiad Cibak Khan, [[Timur]] (Tamerlane), a llinach Timurid (gan gynnwys y llywodraethwyr y Mughal cynnar o'r India). Fe feistrolwyd yr iaith gan Ali-Shir Nava'i yn y 15fed a'r [[16g]]. Nava'i oedd  cynrychiolydd mwyaf o lenyddiaeth iaith Cibak. Cyfrannodd yn sylweddol tuag at ddatblygiad yr iaith Cibak a'i ddisgynnydd uniongyrchol, Wsbeceg ac fe gaiff ei ystyried yn eang i fod yn y sylfaenydd o lenyddiaeth Wsbeceg. Yn y bôn yn seiliedig ar yr amrywiad Karlukaidd o ieithoedd Twrceg, mae Cibak yn cynnwys nifer fawr o [[Gair benthyg| fenthygiadau ieithyddol]] Perseg ac Arabeg. Erbyn y [[19g]] anaml iawn eu'i ddefnyddwyd ar gyfer cyfansoddiadau llenyddol, ond dim tan yn gynnar yn ystod yr 20g bu iddi ddiflannu'n llwyr.<ref name="allworth">{{cite book |title=Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a Historical Overview |last=Allworth |first=Edward |authorlink= |coauthors= |year=1994 |publisher=Duke University Press |location= |isbn=0-8223-1521-1 |pages=72 }}</ref><ref name="McHenry">{{cite encyclopedia |  editor = Robert McHenry | encyclopedia = [[Encyclopædia Britannica]] | title = Navā’ī, (Mir) ‘Alī Shīr | language = | edition = 15th | date = | year = 1993 | month = | publisher = Encyclopædia Britannica, Inc | volume = 8 | location = [[Chicago]] | id = | doi = | page = 563 }}</ref><ref name="Subtelny">{{cite encyclopedia | last = Subtelny| first = M. E. | authorlink = | coauthors = | editor = C. E. Bosworth |editor2=E. Van Donzel |editor3=W. P. Heinrichs |editor4=Ch. Pellat | encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam]] | title = Mīr ‘Alī Shīr Nawā’ī | language = | edition = | date = | year = 1993 | month = | publisher = [[Brill Publishers]] | volume = VII | location = [[Leiden]]—[[New York City|New York]] | id =  | doi = | pages = 90–93 }}</ref>

Bu i'r term ''Wsbeceg'' fel y'i cymhwysir i iaith olygu gwahanol bethau ar wahanol adegau. Cyn 1921 ystyriwyd fod "Wsbeceg" a "Sart" i fod yn wahanol dafodieithoedd:

* "Wsbeceg" oedd amrywiad o gytgord-lafariad o Kipchak  a siaradwyd gan disgynyddion y chai a gyrrhaeddodd o Transoxiana gyda Muhammad Shaybani yn y 16g, a oedd yn byw'n bennaf o amgylch Bukhara a [[Samarcand|Samarkand]], er i'r Dwrceg a siaradwyd yn [[Tashkent]]  hefyd yn gytgord-lafariad.  Fe ellir ei alw'n Hen Wsbeceg ac fe'i hystyrir i fod yn gysylltiedig â'r grŵp penodol hyn o bobl.
* Roedd "Sart" yn ddafodiaith Karlukaidd a siaradwyd gan boblogaethau hŷn Twrceg a sefydlwyd mewn rhanbarth yn Nyffryn Fergana a Rhanbarth Qashqadaryo, ac mewn rhai rhannau o beth yw nawr yn Rhanbarth Samarqand; roedd yn cynnwys cymysgedd trymach o Berseg ac Arabeg, ac nid oedd ganddynt gytgord-llafariad. Fe ddaeth yn iaith Wsbeceg safonol a thafodiaith swyddogol  Wsbecistan.

Yn Khanaeth Khiva, siaradwyd  ffurf hynod o Oguz Twrcegaidd o Dwrceg Karluk gan y Sarts. Ar ôl i'r gyfundrefn Sofietaidd ddiddymu'r term '<nowiki/>''Sart''' fel difrïol,  dyfarnwyd byddai holl boblogaeth Twrceg Twrcestan yn cael eu hadnabod fel ''[[Wsbeciaid]]'', er nad oedd i lawer dreftadaeth lwythol Wsbeceg.

Fodd bynnag, nid yr "Wsbeceg" cyn-chwyldroadol oedd yr iaith ysgrifenedig safonol a ddewiswyd ar gyfer y weriniaeth newydd yn 1924, er gwaethaf protestiadau'r [[Bolsiefic]]iaid Wsbecaidd megis Fayzulla Khodzhayev, ond yn hytrach yr iaith Sart o ranbarth Samarkand. Dadlai  Edward A. Allworth bod hyn yn "ystumio hanes llenyddol y rhanbarth yn ofnadwy" a  ddefnyddwyd hyn i roi awduron megis Ali-Shir Nava'i o'r 15g hunaniaeth Wsbecaidd.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=beCoAAAAQBAJ&pg=PT202|title=The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History|last=Allworth|first=Edward A.|publisher=Hoover Institution Press|year=1990|isbn=978-0-8179-8732-9|pages=229–230}}</ref> Mae'r dair dafodieithoedd yn parhau i fodoli o fewn Wsbeceg lafar fodern.

== Systemau ysgrifennu ==
[[Delwedd:Adib-i_sani.jpg|bawd|Ysgrifen o 1911 yn yr Uwyddor Arabeg Uyghuraidd.]]
Mae Wsbeceg wedi cael ei hysgrifennu mewn amrywiaeth o sgriptiau drwy gydol hanes:

* Cyn-1928: wyddor Yaña imlâ yn seiliedig ar Arabeg a ddefnyddwyd gan lythrenogion, sef tua 3.7% o Uzbeks ar y pryd.<ref name="Batalden">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WFjPAxhBEaEC&pg=PA194|title=The Newly Independent States of Eurasia: Handbook of Former Soviet Republics|last=Batalden|first=Stephen K.|publisher=Greenwood Publishing Group|year=1997|isbn=978-0-89774-940-4|page=194}}</ref>
** 1880au: ceisiodd cenhadon Rwsiaidd ddefnyddio Syrilig ar gyfer Wsbeceg.
* 1928-1940: defnyddiwyd Yañalif a oedd yn seiliedig ar Ladin yn swyddogol.
* 1940-1992: defnyddiwyd y [[Yr wyddor Gyrilig|sgript Syrilig]] yn swyddogol.
* [[Delwedd:Students_in_Tashkent_1943.jpg|bawd|Myfyrwyr yn Tashkent yn astudio siart drosi Syrilig-Lladin,1943.]]Ers 1992: sgript Yañalif sydd yn seiliedig ar Ladin yw'r sgript swyddogol yn Wsbecistan.

Er gwaethaf statws swyddogol yn y sgript Lladin yn Wsbecistan, mae'r ddefnydd o Syrilig yn parhau i fod yn eang, yn enwedig mewn hysbysebion ac arwyddion. Mewn papurau newydd, gall sgriptiau fod yn gymysg, gyda phenawdau mewn Lladin ac erthyglau mewn Syrilig.<ref name="Euro">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Q4olreTVoj0C&pg=PA221|title=Central Asia on Display|author=European Society for Central Asian Studies. International Conference|publisher=LIT Verlag Münster|year=2005|isbn=978-3-8258-8309-6|page=221}}</ref> Nid yw'r sgript Arabeg yn cael ei ddefnyddio bellach yn Wsbecistan ac eithrio'n symbolaidd mewn rhai testunau neu ar gyfer astudiaethau academaidd o Chagatai (Hen Wsbeceg).

Yn rhanbarth gorllewin Tseiniaidd [[Xinjiang]], lle mae poblogaeth leiafrifol Wsbeceg, mae'r Arabeg yn parhau iw chael ei defnyddio.

Yn Affganistan, mae'r orgraff Arabeg draddodiadol yn parahau iw gael ei ddefnyddio.

== Gramadeg ==

=== Ffonoleg ===

==== Llafariaid ====
Mae i Wsbeceg safonol chwe llafariad ffonem:<ref>{{cite book|title=Uzbek Structural Grammar|last1=Sjoberg|first1=Andrée F.|date=1963|publisher=Indiana University|series=Uralic and Altaic Series|volume=18|location=Bloomington|pages=16–18}}</ref>
{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;"
!Blaen
! ôl
|- align="center"
!Agos
|yr wyf yn
|u
|- align="center"
!Canol
|e
|o
|- align="center"
!Agored
|æ
|ɒ
|}

==== Cytseiniaid ====
{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;"
![[Cytsain ddwywefusol|Tafodol]]
![[Cytsain ddeintiol|Deintyddol]]
![[Cytsain orfannol|Alfeolaidd]]
![[Cytsain daflodol|Palatal]]
![[Cytsain felar|Velar]]
![[Cytsain dafodigol|Uvular]]
![[Cytsain lotol|Glottal]]
|- align="center"
! colspan="2" |[[Cytsain drwynol|Trwynol]]
|m
|n
|ŋ
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Cytsain ffrwydrol|Plosive]]/Affricate
!<small>di-lais</small>
|p
|t
|(ts)
|tʃ
|k
|q
|(ʔ)
|- align="center"
!<small>lleisiodd</small>
|b
|d
|dʒ
|ɡ
|- align="center"
! rowspan="2" |[[Cytsain ffrithiol|Fricative]]
!<small>di-lais</small>
|ɸ
|s
|ʃ
|χ
|h
|- align="center"
!<small>lleisiodd</small>
|z
|(ʒ)
|ʁ
|- align="center"
! colspan="2" |[[Cytsain amcanedig|Approximant]]
|l
|j
|w
|- align="center"
! colspan="2" |Rhotic
|r
|}

=== Morffoleg a cystrawen ===
Fel iaith Twrceg, mae i Wsbeceg  lythrennau gweigion (null subject), [[Iaith ddodiadol|cyflynol]] a does iddi unrhyw [[Bannod|erthyglau]] na dim enwau dosbarthol "noun classes") (rhywedd neu fel arall). Trefn geiriau yw goddrych-gwrthrych–ferf (GGF) (SOV). Fel arfer geiriau llymsain (h. y. y sillaf olaf sy'n cael eu pwysleisio) sydd yn Wsbeceg, ond nid oes pwyslais ar rai terfyniadau a geirynnau atodol.

Mewn Wsbeceg, mae dau brif gategori o eiriau:

* enwol (sy'n cyfateb i enwau, rhagenwau, ansoddeiriau, a rhai adferfau)
* berfol (sy'n cyfateb i ferfau a'r rhai adferfau)

; Berfau

Mae Wsbeceg yn defnyddio'r atodiadau llafar canlynol:
{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;"
!Atodiaidau
!Swyddogaeth
!Enghraifft
!Cyfieithu
|-
|''-moq''
|[[Berfenw|ferfenw]]
|''kelmoq''
|i ddod
|-
|''-di''
|amser gorffennol y ferf
|''keldi''
|daeth
|-
|''-ing''
|hanfodol
|''keling!''
|dod!
|-
|''-sa''
|yn amodol
|kelsa
|byddai dod
|}
Caiff amserau presennol a'r dyfodol eu mynegu gydag atodiadau ''- a -''ac'' y''.

; Bannodau

Cymerir enwau yr atodiad ''-us''  fel bannod amhenodol. Caifff enwau diatodiadol eu deall fel bannod benodol.

; Rhagenwau

{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;"
!Rhagenw
!Cyfieithu
|- align="center"
|''dynion''
|Yr wyf yn
|- align="center"
|''biz''
|rydym
|- align="center"
|''aaa''
|chi<br /><small>(anffurfiol unigol)</small>
|- align="center"
|''siz''
|chi<br /><small>(ffurfiol unigol a lluosog)</small>
|- align="center"
|''u''
|ef/hi/ef
|}

== Nifer o siaradwyr ==
Mae amcangyfrifon o nifer y siaradwyr Wsbeceg yn amrywio'n fawr. Mae un amcan yn y gwyddoniadur Swedeg y ''Nationalencyklopedin'' yn amcangyfrif y nifer o siaradwyr brodorol i fod yn 30 miliwn,<ref name="Nationalencyklopedin">"Världens 100 största språk 2007" ("The World's 100 Largest Languages in 2007"), [//en.wikipedia.org/wiki/Nationalencyklopedin Nationalencyklopedin]</ref>
ac yn y ''CIA World  Factboook  ''mae'r amcangyfrif yn 25 miliwn. Amcangyfrifir ffynonellau eraill i'r nifer fod yn 21 miliwn yn Wsbecistan,<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|title=Uzbekistan|access-date=7 December 2012|website=CIA|archive-date=2019-01-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190105201620/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|url-status=dead}}</ref> 3.4 miliwn yn Affganistan,<ref>{{Cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=AF|title=Languages of Afghanistan|access-date=7 December 2012|website=Ethnologue}}</ref> 900,000 yn Tajicistan,<ref>{{Cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TJ|title=Languages of Tajikistan|access-date=7 December 2012|website=Ethnologue}}</ref> 800,000 yng Nghyrgystan,<ref>{{Cite web|url=http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf|title=Ethnic Makeup of the Population|access-date=7 December 2012|website=National Statistics Committee of the Kyrgyz Republic|language=Russian|archive-date=2013-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20131113151445/http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf|url-status=dead}}</ref> 500,000 yng Nghasacstan,<ref>{{Cite web|url=http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%20%D1%80%D1%83%D1%81.pdf|title=National Census 2009|access-date=7 December 2010|website=Statistics Agency of Kazakhstan|language=Russian|archiveurl=https://www.webcitation.org/5uvOtyVTC?url=http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%20%D1%80%D1%83%D1%81.pdf|archivedate=12 December 2010|deadurl=yes}}</ref> 300,000 yn Nhwrcmenistan,<ref>{{Cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TM|title=Languages of Turkmenistan|access-date=7 December 2012|website=Ethnologue}}</ref> a 300,000 yn Rwsia.<ref>{{Cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls|title=National Census 2010|access-date=7 December 2012|website=Federal State Statistics Service|language=Russian|archive-date=2021-10-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20211006173252/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls|url-status=dead}}</ref>

== Benthyciadiau geiriol ==
Mae dylanwad [[Islam]], ac felly drwy estyniad, yn [[Arabeg]], yn amlwg mewn [[Gair benthyg|geiriau benthyg]] Wsbeceg. Mae iddi hefyd ddylanwad weddilliol [[Rwseg|Rwsieg]], o'r adeg pan oedd yr [[Wsbeciaid]] o dan reolaeth [[Ymerodraeth Rwsia]] â'r [[Yr Undeb Sofietaidd|Undeb Sofietaidd]]. Yn bwysicaf oll, mae geirfa, ieithwedd ac ynganiad Wsbeceg wedi ei ddylanwadu'n drwm gan [[Perseg]] drwy ei gwreiddiau hanesyddol.

== Tafodieithoedd ==
Mae i Wsbeceg lawer o [[Tafodiaith|dafodieithoedd]], yn amrywio'n  eang o ranbarth i ranbarth. Fodd bynnag, mae tafodiaith gyffredin a ddefnyddir yn y cyfryngau torfol ac yn y rhan fwyaf o ddeunyddiau printiedig. Ymhlith y tafodieithoedd mwyaf-eang yw tafodiaith Tashkent, tafodiaith Wsbeceg, tafodiaith Ferghana, tafodiaith Khorezm dafodiaith, tafodiaith Chimkent-Twrcestan, a tahfodiaith Swrcandaria.

== Gweler hefyd ==

* Iaith Chagatai
* Iaith Wsbeceg Ddeheuol

== Cyfeiriadau ==
{{Reflist|colwidth=30em}}

== Ffynonellau ==

== Dolenni allanol ==

; Trawsnewidwyr

* [http://www.transliteration.kpr.eu/uz/ Wsbeceg Syrilig–Lladin /]
* [http://baltoslav.eu/lat/index.php?mova=en&j=uz Wsbeceg Syrilig-Lladin ysgrifen a gwefan /]
* [http://baltoslav.eu/cyr/index.php?mova=en&j=uz Wsbeceg-Lladin Syrilig ysgrifen a gwefan /]

; Geiriaduron

* [http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=1425 Geiriadur Iaith Wsbeceg Cyfrol i (А—Р)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121018123042/http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=1425 |date=2012-10-18 }} (Tashkent, 1981)
* [http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=1424 Geiriadur Iaith Wsbeceg, Cyfrol II (С—Ҳ)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121018115826/http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=1424 |date=2012-10-18 }} (Tashkent, 1981)
* [http://www.ismanov.com/ Geiriadur ar-lein Saesneg-Wsbeceg ac Wsbeceg-Saesneg]
* [https://web.archive.org/web/20130111180320/http://dic.englishlife.uz/ Geiriadur ar-lein Saesneg-Wsbeceg ac Wsbeceg-Saesneg]
* [http://russian-uzbek.ru/default.aspx Geiriadur ar-lein Rwseg-Wsbeceg ac Wsbeceg-Rwseg] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215510/http://russian-uzbek.ru/default.aspx |date=2016-03-03 }}
* [http://ctle.pau.edu.tr/uztr Geiriadur Wsbeceg<>Twrceg r] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150114152108/http://ctle.pau.edu.tr/uztr/ |date=2015-01-14 }} ( Prifysgol Pamukkale)
* Ole Olufsen: "[[iarchive:avocabularydial00olufgoog|''MA Vocabulary of the Dialect of  Bokhara''"]] [https://books.google.com/books?id=jPsYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false] (København 1905)

; Gramadeg ac orgraff

* [http://www.oxuscom.com/250words.htm Introduction to the Uzbek Language g] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060409021922/http://www.oxuscom.com/250words.htm |date=2006-04-09 }}, ''Mark Dickens''
* [http://www.oxuscom.com/orthography.htm Principal Orthographic Rules For The Uzbek Languagef Orthographic h] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120209033653/http://www.oxuscom.com/orthography.htm |date=2012-02-09 }}, ''cyfieithiad o Uzbekistan Cabinet y Gweinidog Penderfyniad Rhif 339, awst 24, 1995''
* [http://www.omniglot.com/writing/uzbek.htm Uzbek alphabet r], ''Omniglot''

; Dysgu/deunyddiau addysgu

* [https://web.archive.org/web/20121028143832/http://onatili.uz/ Ona tilli uz], ''a website about Uzbek''
* [http://uz-translations.net/?category=uzbek Uzbek language materials u] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130126231210/http://uz-translations.net/?category=uzbek |date=2013-01-26 }}, ''Uz-Translations''

[[Categori:Wsbeciaid]]
[[Categori:Ieithoedd Tsieina]]
[[Categori:Ieithoedd Rwsia]]
[[Categori:Ieithoedd Wsbecistan]]
[[Categori:Ieithoedd Tyrcaidd]]