Gweld cod am Unol Daleithiau America

{{Erthygl C}}
{{Gwybodlen Gwlad
|enw_confensiynol_hir = Unol Daleithiau America
|enw_brodorol = {{small|Unol Daleithiau}}
|delwedd_baner = Flag of the United States (DoS ECA Color Standard).svg
|enw_cyffredin = yr Unol Daleithiau
|delwedd_arfbais = Greater coat of arms of the United States.svg
|arwyddair_cenedlaethol = "In God We Trust"
|anthem_genedlaethol = "[[The Star-Spangled Banner]]"
|delwedd_map = USA orthographic.svg
|prifddinas = [[Washington, D.C.]]
|dinas_fwyaf = [[Dinas Efrog Newydd]]
|ieithoedd_swyddogol = [[Saesneg]] (''answyddogol'')
|math_o_lywodraeth = Ffederal gweriniaeth arlywyddol
|teitlau_arweinwyr = [[Arlywydd yr Unol Daleithiau|Arlywydd]]
|enwau_arweinwyr = [[Joe Biden]]
|teitlau_arweinwyr1 = [[Is-Arlywydd yr Unol Daleithiau|Is-Arlywydd]]
|enwau_arweinwyr1 = [[Kamala Harris]]
|teitlau_arweinwyr2 = Siaradwr Tŷ
|enwau_arweinwyr2 = Mike Johnson
|teitlau_arweinwyr3 = Prif Ustus
|enwau_arweinwyr3 = John Roberts
|digwyddiad_sefydlu'r_wladwriaeth = Ffurfio
|dyddiad_y_digwyddiad = 12 Mai 1784
|digwyddiadau_gwladwriaethol = 
|maint_arwynebedd = 
|arwynebedd = 9,833,520
|safle_arwynebedd = 3ydd
|canran_dŵr = 
|blwyddyn_amcangyfrif_poblogaeth = 2024
|amcangyfrif_poblogaeth = 335,893,238
|safle_amcangyfrif_poblogaeth = 3ydd
|dwysedd_poblogaeth = 33.6
|safle_dwysedd_poblogaeth = 185ain
|blwyddyn_CMC_PGP = 2024
|CMC_PGP = {{increase}} $28.781 triliwn
|safle_CMC_PGP = 2ain
|CMC_PGP_y_pen = {{increase}} $85,373
|safle_CMC_PGP_y_pen = 6ain
|blwyddyn_IDD = 2022
|IDD = {{increase}} 0.927
|safle_IDD = 20ain
|categori_IDD = {{font color|green|uchel iawn}}
|arian = [[Doler yr Unol Daleithiau]] ($)
|côd_arian_cyfred = USD
|cylchfa_amser = ''Dibynnu ar y wladwriaeth''<br>
|atred_utc = –4 go –12, +10, +11
|cylchfa_amser_haf = 
|atred_utc_haf = 
|côd_ISO = US
|côd_ffôn = 1
}}
Gweriniaeth ffederal yng [[Gogledd America|Ngogledd America]] yw '''Unol Daleithiau America''' ([[Saesneg]]: ''United States of America'') neu'r '''Unol Daleithiau''' (hefyd, yn enwedig ar lafar, "''America''"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng [[Canada]] i'r gogledd a [[Mecsico]] i'r de. Lleolir [[Alaska]] yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. [[Ynysfor]] yng nghanol y [[Cefnfor Tawel]] yw'r dalaith arall, sef [[Hawaii]]. Ceir hefyd 326 neilldiroedd Amerindiaidd (''Indian reservations''). Gydag arwynebedd o 3.8 miliwn milltir sgwâr hi yw'r [[Rhestr gwledydd yn nhrefn eu harwynebedd|drydedd neu'r bedwaredd wlad fwyaf yn y byd]]. Mae'n ffinio gyda [[Canada|Chanada]] i'r gogledd a [[Mecsico]] i'r de yn ogystal â ffiniau morwrol cyfyngedig gyda'r [[Y Bahamas|Bahamas]], [[Ciwba|Cuba]], a [[Rwsia]].<ref>{{Cite web|last=Simpson|first=Victoria|date=2020-05-06|title=Countries with Which the US Shares Maritime Borders|url=https://www.worldatlas.com/articles/countries-with-which-the-us-shares-maritime-borders.html#:~:text=The%20US%20shares%20maritime%20borders%20with%20several%20countries%2C,and%20the%20Russian%20Federation%20by%20only%2090%20kilometers.|website=WorldAtlas}}</ref>

Ymfudodd y [[paleo-Amerindiaid]] i dir mawr Gogledd America o leiaf 12,000 [[Cyn y Presennol|o flynyddoedd yn ôl]], a dechreuodd gwladychu Ewropeaidd yn yr [[16g]]. Daeth yr Unol Daleithiau yn annibynnol o Loegr wedi sawl anghydfod â [[Teyrnas Prydain Fawr|Phrydain Fawr]] ynghylch trethiant a chynrychiolaeth wleidyddol at [[Rhyfel Annibyniaeth America|Ryfel Annibyniaeth America]] (1775–1783), a ddaeth ag [[annibyniaeth]] i'r genedl. Serennod y Cymro [[Richard Price]] pan ddechreuodd [[Rhyfel Annibyniaeth America]] ar 9 Ebrill 1775 a bu'n allweddol yn cynghori'r Llywodreth newydd  sut i greu system ariannol newydd.

Ar ddiwedd y 18g, dechreuodd yr Unol Daleithiau ehangu ar draws Gogledd America, gan feddiannu tiriogaethau newydd yn raddol, weithiau trwy ryfel neu drwy ddisodli Americanwyr Brodorol yn aml, gan eu troi'n daleithiau newydd; erbyn 1848, roedd yr Unol Daleithiau yn rhychwantu'r Gogledd America, ar wahan i'r gwledydd a elwir heddiw'n Ganada ac Alaska.

Roedd caethwasiaeth yn gyfreithlon yn ne'r Unol Daleithiau tan ail hanner y 19g, pan arweiniodd [[Rhyfel Cartref America]] at ei ddiddymu. Daeth yr Unol Daleithiau'n bwer mawr yn dilyn [[Y Rhyfel Sbaenaidd–Americanaidd|Rhyfel Sbaen-America]] a Rhyfel Byd Cyntaf, statws a gadarnhawyd gan ganlyniad yr Ail Ryfel Byd. Yn ystod y [[Y Rhyfel Oer|Rhyfel Oer]], ymladdodd yr Unol Daleithiau [[Rhyfel Corea|Ryfel Corea a Rhyfel]] [[Rhyfel Fietnam|Fietnam]] ond osgowyd gwrthdaro milwrol uniongyrchol â'r [[Yr Undeb Sofietaidd|Undeb Sofietaidd]]. Cystadlodd y ddau bŵer yn y [[Y Ras Ofod|Ras Ofod]], gan arwain Rwsia'n llwyddo i roi dyn yn y gofod, ac yna yr UDA yn llwyddo i roi dyn ar y lleuad. Daeth [[Diddymiad yr Undeb Sofietaidd|diddymiad yr Undeb Sofietaidd ym 1991]] a'r Rhyfel Oer i ben, gan adael yr Unol Daleithiau fel unig [[Uwchbwer|bŵer-enfawr]] y byd.

Mae'r Unol Daleithiau yn [[gwladwriaeth ffederal|weriniaeth ffederal]] ac yn [[Democratiaeth gynrychioliadol|ddemocratiaeth gynrychioliadol]] gyda thair cangen ar wahân o lywodraeth, gan gynnwys [[Dwysiambraeth|deddfwrfa ddwyochrog]]. Mae'n aelod sefydlog o'r [[Y Cenhedloedd Unedig|Cenhedloedd Unedig]], [[Banc y Byd]], y [[Cronfa Ariannol Ryngwladol|Gronfa Ariannol Ryngwladol]], Sefydliad Taleithiau America, [[NATO]], a sefydliadau rhyngwladol eraill. Mae hefyd yn aelod parhaol o [[Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig|Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig]]. Caiff ei hystyried yn [[Tawddlestr|dawddlestr]] o ddiwylliannau ac ethnigrwydd, ac mae ei phoblogaeth wedi cael ei siapio gan ganrifoedd o fewnfudo. Mae'r UD yn uchel mewn mesurau rhyngwladol o ryddid economaidd, [[Mynegai Datblygu Dynol|ansawdd bywyd]], addysg a hawliau dynol, er bod ganddi record ofnadwy o lofruddiaethau gynnau, niferoedd mewn carchar, problemau cyffuriau ayb.  a beirniadir y wlad am yr anghydraddoldeb sy'n gysylltiedig â hil, cyfoeth ac incwm a diffyg gofal iechyd cyffredinol.

Mae'r Unol Daleithiau yn [[Gwlad ddatblygedig|wlad ddatblygedig]] iawn, mae'n cyfrif am oddeutu chwarter y [[Cynnyrch mewnwladol crynswth|CMC]] byd-eang, a hi yw economi fwyaf y byd yn ôl CMC ar gyfraddau cyfnewid y farchnad . Yn ôl gwerth, yr Unol Daleithiau yw mewnforiwr nwyddau mwy'r byd ac allforiwr nwyddau ail-fwyaf. Er mai dim ond 4.2% o gyfanswm y byd yw ei phoblogaeth, mae'n dal 29.4% o gyfanswm cyfoeth y byd, y gyfran fwyaf sydd gan unrhyw wlad. Gan ffurfio mwy na thraean o'r gwariant milwrol byd-eang, hwn yw'r pŵer milwrol mwyaf blaenllaw yn y byd ac mae'n rym gwleidyddol, diwylliannol a gwyddonol, yn rhyngwladol.<ref>Cohen, 2004: History and the Hyperpower<br /><br />BBC, April 2008: Country Profile: United States of America<br /><br />{{Cite web|title=Geographical trends of research output|url=http://www.researchtrends.com/issue8-november-2008/geographical-trends-of-research-output/|access-date=March 16, 2014|publisher=Research Trends|archive-date=2014-03-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20140317092424/http://www.researchtrends.com/issue8-november-2008/geographical-trends-of-research-output/|url-status=dead}}</ref>

== Hanes ==
{{Prif|Hanes yr Unol Daleithiau}}
Cyn glaniad yr [[Ewrop]]eiaid cyntaf roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, e.e y [[Sioux]] a'r [[Navajo]].

Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd [[Teyrnas Prydain Fawr|Prydeinig]] hyd yr [[1700au]] cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil [[Gwrthryfel America]] ([[1776]]–[[1783]]).

Bryd hynny, roedd [[Florida]] a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin ([[Texas]], [[Califfornia]], [[Arizona]] a. y. y. b.) yn perthyn i [[Sbaen]]; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir i'r gorllewin o [[Afon Mississippi]] hyd at ffin [[Canada]] yn perthyn i [[Ffrainc]], ac roedd [[Alaska]] yn perthyn i [[Rwsia]]. Yn [[1803]] prynodd yr Unol Daleithiau y tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, neu tua 15 miliwn o ddoleri ([[Pryniant Louisiana]]) a dwblodd hynny faint y wlad. Yn [[1836]] cafodd [[Texas]] annibyniaeth oddi wrth [[Mecsico]] ac ar ôl naw mlynedd fel [[Gweriniaeth Texas]] ymunodd y dalaith â'r undeb. Ar ôl y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, roddodd [[Cytundeb Guadeloupe-Hidalgo]] ([[1848]]) 200,000 milltir sgwar o dir, sydd heddiw yn cynnwys y rhan fwyaf o daleithiau [[New Mexico]], [[Arizona]], [[Califfornia]], [[Colorado]], [[Utah]] a [[Nevada]], i'r Unol Daleithiau.

Ymladdwyd [[Rhyfel Cartref America]] (1861–1865) rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad [[Abraham Lincoln]] yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn [[1861]]. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; yr oedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr [[Jefferson Davis]] fel Arlywydd.

Dechreuodd yr ymladd ar [[12 Ebrill]], [[1861]], pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith [[De Carolina]]. Erbyn 1862 yr oedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn yr oedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn [[Robert Edward Lee|Robert E. Lee]] a [[Stonewall Jackson|"Stonewall" Jackson]], ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym [[Brwydr Gettysburg|Mrwydr Gettysburg]] yn nhalaith  [[Pennsylvania]] ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan [[Ulysses S. Grant]] Vicksburg  yn nhalaith [[Mississippi]], a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar [[Afon Mississippi]]. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith [[Virginia]] yn ystod haf 1864 a chipiodd [[William Tecumseh Sherman]] [[Atlanta, Georgia]]. Ar fore'r 9fed o Ebrill 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn [[Appomattox (brwydr y llys)|Appomattox]] a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd.

Yn [[1868]] gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri; roedd llawer o bobol yn y Senedd yn meddwl bod hynny'n ormod i'w dalu am "greigiau ac iâ", ond mae llawer o aur ac olew wedi dod o Alaska ers hynny.

== Daearyddiaeth ==
Ceir sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad megis y [[Rockies]] a'r [[Sierra Nevada (Unol Daleithiau)|Sierra Nevada]]. Lleolir [[Mynyddoedd Appalachia]] ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a'r Appalachians, ceir basn afonydd [[Afon Mississippi|Mississippi]] a [[Afon Missouri|Missouri]], y [[Llynnoedd Mawr]] a'r [[Gwastadeddau Mawr]].

O ddiystyried Hawaii ac Alaska, mae gan y 48 talaith [[arwynebedd]] o 3,119,885 milltir sgwâr (8,080,470&nbsp;km sg). O'r ardal yma, mae 2,959,064&nbsp;mi sg yn dir cyffiniol (''ontiguous land,'') sef 83.65% o gyfanswm arwynebedd tir yr UD.<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/279.html#as|website=The World Factbook|publisher=cia.gov|title=Field Listing: Area|access-date=2021-10-30|archive-date=2020-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200707180005/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/279.html#as|url-status=dead}}</ref><ref name="urlState Area Measurements and Internal Point Coordinates—Geography—U.S. Census Bureau">{{Cite web|url=https://www.census.gov/geographies/reference-files/2010/geo/state-area.html|title=State Area Measurements and Internal Point Coordinates—Geography—U.S. Census Bureau|website=State Area Measurements and Internal Point Coordinates|publisher=U.S. Department of Commerce|access-date=September 11, 2017}}</ref> Mae [[Hawaii]], sy'n ynysfor yng nghanol y [[Y Cefnfor Tawel|Môr Tawel]], i'r de-orllewin o Ogledd America, yn 10,931&nbsp;mi sg. Ceir pum tiriogaeth boblog ond anghorfforedig: [[Puerto Rico]], [[Samoa America]]naidd, [[Gwam|Guam]], [[Ynysoedd Gogledd Mariana]], ac [[Ynysoedd Americanaidd y Wyryf|Ynysoedd Virgin yr Unol Daleithiau]] gyda'i gilydd yn gorchuddio 9,185&nbsp;mi sg.<ref>{{Cite web|title=2010 Census Area|url=https://www.census.gov/prod/cen2010/cph-2-1.pdf|website=census.gov|publisher=[[U.S. Census Bureau]]|page=41|access-date=January 18, 2015}}</ref> Wedi'i fesur yn ôl arwynebedd tir yn unig, mae'r Unol Daleithiau yn drydydd o ran maint y tu ôl i [[Rwsia]] a [[Tsieina]], ac ychydig o flaen Canada.<ref name="CIA Factbook Area">{{Cite web|title=Area|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|access-date=January 15, 2015|archive-date=2014-01-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|url-status=dead}}</ref>

Mae [[Mynyddoedd Appalachia]] yn rhannu'r arfordir dwyreiniol oddi wrth y [[Y Llynnoedd Mawr|Llynnoedd Mawr]] a glaswelltiroedd y ''Midwest''.<ref name="NAU">{{Cite web|last=Lew|first=Alan|title=PHYSICAL GEOGRAPHY OF THE US|url=http://www.geog.nau.edu/courses/alew/gsp220/text/chapters/ch2.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160409112252/http://www.geog.nau.edu/courses/alew/gsp220/text/chapters/ch2.html|archivedate=April 9, 2016|website=GSP 220—Geography of the United States|publisher=North Arizona University|access-date=December 24, 2014}}</ref> Afon [[Afon Mississippi|Mississippi]] - [[Missouri]], yw'r [[Rhestr afonydd hwyaf y byd|pedwaredd system afon hiraf y byd]], yn rhedeg yn bennaf o'r gogledd i'r de trwy ganol y wlad. Mae'r  paith ffrwythlon, fflat y [[Gwastadeddau Mawr]] yn ymestyn i'r gorllewin, ond caiff ei groedorri gan ucheldir y de-ddwyrain.<ref name="NAU" />

=== Bywyd gwyllt a chadwraeth ===
[[Delwedd:Bald_Eagle_Portrait.jpg|alt=A bald eagle|bawd| Mae'r [[eryr moel]] wedi bod yn [[Eryr moel|aderyn cenedlaethol]] yr Unol Daleithiau er 1782.<ref name="McDougall2004">{{Cite book|last=Len McDougall|title=The Encyclopedia of Tracks and Scats: A Comprehensive Guide to the Trackable Animals of the United States and Canada|url=https://books.google.com/books?id=9XOc2_u7z6cC&pg=PA325|year=2004|publisher=Lyons Press|isbn=978-1-59228-070-4|page=325}}</ref>]]
Mae'r UD yn un o 17 o wledydd cyfoethog eu hamrywiaeth (''megadiverse'') sy'n cynnwys llawer iawn o rywogaethau endemig neu frodorol: ceir tuag 17,000 o rywogaethau o blanhigion fasgwlaidd yn yr Unol Daleithiau ac Alaska, ac mae mwy na 1,800 o rywogaethau o [[Planhigyn blodeuol|blanhigion blodeuol]] i'w cael yn Hawaii.<ref>{{Cite web|last=Morin, Nancy|url=http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130724222726/http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf|title=Vascular Plants of the United States|publisher=National Biological Service|website=Plants|access-date=October 27, 2008|archivedate=July 24, 2013}}</ref> Mae'r Unol Daleithiau yn gartref i 428 rhywogaeth o famaliaid, 784 rhywogaeth o adar, 311 rhywogaeth o [[ymlusgiaid]], a 295 rhywogaeth o [[amffibiaid]],<ref name="Current Results # of native species in the US">{{Cite web|last=Osborn|first=Liz|title=Number of Native Species in United States|url=http://www.currentresults.com/Environment-Facts/Plants-Animals/number-of-native-species-in-united-states.php|publisher=Current Results Nexus|access-date=January 15, 2015}}</ref> yn ogystal â thua 91,000 o rywogaethau o bryfed.<ref>{{Cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/buginfo/bugnos.htm|title=Numbers of Insects (Species and Individuals)|publisher=Smithsonian Institution|access-date=January 20, 2009}}</ref>

Gorwedd 62 o barciau cenedlaethol a channoedd o barciau eraill, coedwigoedd ac ardaloedd o anialwch a mannau eraill a reolir yn ffederal. At ei gilydd, mae'r llywodraeth yn berchen ar oddeutu 28% o arwynebedd tir y wlad,<ref name="NYTimes Federal Land">{{Cite news|last=Lipton|first=Eric|last2=Krauss|first2=Clifford|title=Giving Reins to the States Over Drilling|url=https://www.nytimes.com/2012/08/24/us/romney-would-give-reins-to-states-on-drilling-on-federal-lands.html?pagewanted=2&_r=0|access-date=January 18, 2015|work=New York Times|date=August 23, 2012}}</ref> a hynny'n bennaf yn nhaleithiau'r gorllewin. Mae'r rhan fwyaf o'r tir hwn wedi'i warchod, er bod rhywfaint yn cael ei brydlesu ar gyfer drilio olew a nwy, mwyngloddio, coedwigo, neu ransio gwartheg, a defnyddir bron i un y cant at ddibenion milwrol.<ref name="Federal Land Ownership">{{Cite web|last=Gorte|first=Ross W.|last2=Vincent|first2=Carol Hardy.|last3=Hanson|first3=Laura A.|last4=Marc R.|first4=Rosenblum|title=Federal Land Ownership: Overview and Data|url=https://fas.org/sgp/crs/misc/R42346.pdf|website=fas.org|publisher=Congressional Research Service|access-date=January 18, 2015}}</ref><ref name="Fed Land Uses">{{Cite web|title=Chapter 6: Federal Programs to Promote Resource Use, Extraction, and Development|url=http://www.doi.gov/pmb/oepc/wetlands2/v2ch6.cfm|website=doi.gov|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150318005744/http://www.doi.gov/pmb/oepc/wetlands2/v2ch6.cfm|publisher=U.S. Department of the Interior|access-date=January 19, 2015|archivedate=March 18, 2015}}</ref>

Mae materion [[amgylchedd]]ol yn cynnwys dadleuon ar olew ac <a href="./Ynni%20niwclear" rel="mw:WikiLink" data-linkid="undefined" data-cx="{&amp;quot;userAdded&amp;quot;:true,&amp;quot;adapted&amp;quot;:true}">ynni niwclear</a>, delio â [[llygredd aer]] a [[Llygredd dŵr|dŵr]], costau economaidd amddiffyn bywyd gwyllt, coedwigo a [[datgoedwigo]]<ref>{{Cite web|last=The National Atlas of the United States of America|url=http://www.nationalatlas.gov/articles/biology/a_forest.html|title=Forest Resources of the United States|publisher=Nationalatlas.gov|date=January 14, 2013|access-date=January 13, 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090507195541/http://www.nationalatlas.gov/articles/biology/a_forest.html|archivedate=May 7, 2009}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.fs.fed.us/pnw/pubs/gtr587.pdf|title=Land Use Changes Involving Forestry in the United States: 1952 to 1997, With Projections to 2050|year=2003|access-date=January 13, 2014}}</ref> a newid hinsawdd.<ref>[[United States#Daynes|Daynes & Sussman, 2010]], pp. 3, 72, 74–76, 78</ref><ref>Hays, Samuel P. (2000).</ref> Yr asiantaeth amgylcheddol amlycaf yw'r Asiantaeth Diogelu'r Amgylchedd (EPA), a grëwyd trwy orchymyn arlywyddol ym 1970.<ref name="Collin2006">{{Cite book|last=Collin|first=Robert W.|title=The Environmental Protection Agency: Cleaning Up America's Act|url=https://books.google.com/books?id=OVPoqXeTYTwC&pg=PA1|year=2006|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-33341-5|page=1|access-date=October 25, 2015}}</ref> Bwriad Deddf Rhywogaethau mewn Perygl 1973 yw amddiffyn rhywogaethau sydd dan fygythiad ac mewn perygl a'u cynefinoedd, ac sy'n cael eu monitro gan Wasanaeth Pysgod a Bywyd Gwyllt yr Unol Daleithiau.<ref name="Office">{{Cite book|title=Endangered species Fish and Wildlife Service|url=https://books.google.com/books?id=a8BEuUPJb58C&pg=PA1|publisher=General Accounting Office, Diane Publishing|isbn=978-1-4289-3997-4|page=1|access-date=October 25, 2015|year=2003}}</ref>

Mae'r Unol Daleithiau yn safle 24 ymhlith cenhedloedd yn y Mynegai Perfformiad Amgylcheddol.<ref>{{Cite web|title=What Is the Greenest Country in the World?|url=https://www.atlasandboots.com/greenest-country-in-the-world/|website=Atlas & Boots|date=June 6, 2020|publisher=Environmental Performance Index|access-date=November 18, 2020}}</ref> Ymunodd y wlad â [[Cytundeb Paris (2016)|Chytundeb Paris]] ar newid yn yr hinsawdd yn 2016 ac mae ganddi lawer o ymrwymiadau amgylcheddol eraill.<ref>{{Cite web|title=United States of America|url=https://climateaction.unfccc.int/views/country.html?country=US|website=Global Climate Action – NAZCA|publisher=United Nations|access-date=November 18, 2020}}</ref> Diolch i Donald Trump, gadawodd Gytundeb Paris yn 2020,<ref>{{Cite news|last=Nugent|first=Ciara|title=The U.S. Just Officially Left the Paris Agreement. Can it Be a Leader in the Climate Fight Again?|url=https://time.com/5907210/us-leaves-paris-agreement-2020-election/|access-date=November 18, 2020|agency=Times|date=November 4, 2020}}</ref> ond ailymunodd ag ef yn 2021.<ref>{{Cite news|title=Biden announces return to global climate accord, new curbs on U.S. oil industry|url=https://www.reuters.com/article/usa-biden-climate-idINKBN29P12S|date=January 20, 2021|work=Reuters|access-date=February 9, 2021}}</ref>

=== Taleithiau ===
:''Ceir [[Rhestr taleithau'r Unol Daleithiau yn ôl arwynebedd]] a [[Rhestr taleithiau'r Unol Daleithiau yn ôl uchder|rhestr ohonynt yn ôl eu huchder]].''

Undeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Lleolir y brifddinas, [[Washington D.C.]], mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.

{{div col|colwidth=15em}}
{{Plain list|indent=1|
* {{banergwlad|Alabama}}
* {{banergwlad|Alaska}}
* {{banergwlad|Arizona}}
* {{banergwlad|Arkansas}}
* {{banergwlad|Califfornia}}
* {{banergwlad|Colorado}}
* {{banergwlad|Connecticut}}
* {{banergwlad|De Carolina}}
* {{banergwlad|De Dakota}}
* {{banergwlad|Delaware}}
* {{banergwlad|Efrog Newydd (talaith)}}
* {{banergwlad|Florida}}
* {{banergwlad|Georgia (talaith UDA)}}
* {{banergwlad|Gogledd Carolina}}
* {{banergwlad|Gogledd Dakota}}
* {{banergwlad|Gorllewin Virginia}}
* {{banergwlad|Hawaii}}
* {{banergwlad|Idaho}}
* {{banergwlad|Illinois}}
* {{banergwlad|Indiana}}
* {{banergwlad|Iowa}}
* {{banergwlad|Kansas}}
* {{banergwlad|Kentucky}}
* {{banergwlad|Louisiana}}
* {{banergwlad|Maine}}
* {{banergwlad|Maryland}}
* {{banergwlad|Massachusetts}}
* {{banergwlad|Mecsico Newydd}}
* {{banergwlad|Michigan}}
* {{banergwlad|Minnesota}}
* {{banergwlad|Mississippi}}
* {{banergwlad|Missouri}}
* {{banergwlad|Montana}}
* {{banergwlad|Nebraska}}
* {{banergwlad|Nevada}}
* {{banergwlad|New Hampshire}}
* {{banergwlad|New Jersey}}
* {{banergwlad|Ohio}}
* {{banergwlad|Oklahoma}}
* {{banergwlad|Oregon}}
* {{banergwlad|Pennsylvania}}
* {{banergwlad|Rhode Island}}
* {{banergwlad|Tennessee}}
* {{banergwlad|Texas}}
* {{banergwlad|Utah}}
* {{banergwlad|Vermont}}
* {{banergwlad|Virginia}}
* {{banergwlad|Washington}}
* {{banergwlad|Wisconsin}}
* {{banergwlad|Wyoming}}
}}
{{div col end}}

[[File:USA States Map - Educational.svg|bawd|canol|700px|Taleithiau]]

=== Dinasoedd ===

{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
! align=center style="background:#FF9999;" colspan="9"| Dinasoedd mwyaf yr Unol Daleithiau
|- 
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Rhestr dinasoedd yr Unol Daleithiau yn nhrefn eu poblogaeth|Rhif]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Prif ddinas
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Taleithiau'r Unol Daleithiau|Talaith]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Pobl. 
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Rhif yr ardal ddinesig
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Pobl, ardal ddinesig.<ref name="PopEstMSA">{{Dyf gwe | url = http://www.census.gov/Press-Release/www/releases/archives/cb07-51tbl2.pdf | teitl = Table 2. Population Estimates for the 100 Most Populous Metropolitan Statistical Areas Based on Gorffennaf 1, 2006, Population Estimates | gwaith = 2005 Population Estimates | cyhoeddwr = U.S. Census Bureau| dyddiad = 5 Ebrill, 2007 | dyddiadcyrchiad = 17 Mehefin, 2007 | fformat = [[Portable Document Format|PDF]]}}</ref>
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Rhanbarth<ref>{{Dyf gwe | url = http://www.census.gov/geo/www/tiger/glossry2.pdf | teitl = Figure A–3. Census Regions, Census Divisions, and Their Constituent States | fformat = [[Portable Document Format|PDF]] | cyhoeddwr = U.S. Census Bureau| dyddiadcyrchiad = 17 Mehefin, 2007}}</ref>
! align=center style="background:#f5f5f5;" | 
! rowspan=11 | <br />[[Delwedd:NYC wideangle south from Top of the Rock.jpg|border|135px|Dinas Efrog Newydd]]<br />[[Dinas Efrog Newydd]]<br />[[Delwedd:LosAngeles05.jpg|border|135px|Los Angeles]]<br />[[Los Angeles]]
|- 
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Dinas Efrog Newydd]]''' || [[Efrog Newydd (talaith)|Efrog Newydd]] || 8,250,567 || 1 || 18,818,536 || [[Gogledd-ddwyrain yr Unol Daleithiau|Gogledd-ddwyrain]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Los Angeles]]''' || [[Califfornia]] || 3,849,378 || 2 || 12,950,129 || [[Gorllewin yr Unol Daleithiau|Gorllewin]] 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Chicago]]''' || [[Illinois]] || 2,833,321 || 3 || 9,505,748 || [[Gorllewin Canol yr Unol Daleithiau|Canol-orllewin]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Houston]]''' || [[Texas]] || 2,169,248 || 6 || 5,539,949 || [[De'r Unol Daleithiau|De]] 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Phoenix]]''' || [[Arizona]] || 1,512,986 || 13 || 4,039,182 || [[Gorllewin yr Unol Daleithiau|Gorllewin]] 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Philadelphia]]''' || [[Pennsylvania]] || 1,448,394 || 5 || 5,826,742 || [[Gogledd-ddwyrain yr Unol Daleithiau|Gogledd-ddwyrain]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[San Antonio, Texas|San Antonio]]''' || [[Texas]] || 1,296,682 || 29 || 1,942,217 || [[De'r Unol Daleithiau|De]] 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[San Diego]]''' || [[Califfornia]] || 1,256,951 || 17 || 2,941,454 || [[Gorllewin yr Unol Daleithiau|Gorllewin]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Dallas]]''' || [[Texas]] || 1,232,940 || 4 || 6,003,967 || [[De'r Unol Daleithiau|De]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[San Jose, Califfornia|San Jose]]''' || [[Califfornia]] || 929,936 || 30 || 1,787,123|| [[Gorllewin yr Unol Daleithiau|Gorllewin]]
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | Amcangyfrifon o'r Ganolfan Cyfrifiad, 2006
|}
{{clirio}}

==Cosb==
[[Delwedd:Death penalty statutes in the United States.svg|bawd|chwith|Map o statudau Gwladwriaeth Cosb Marwolaeth yn yr Unol Daleithiau.

Glas: Dim statud cosb marwolaeth gyfredol
Oren: Cosbi drwy farwolaeth yn anghyfansoddiadol<br />
Melyn: Ni ddienyddiwyd neb er 1976<br />
Coch: Wedi cyflawni dienyddiad er 1976]]

{{Annotated image 4
|caption = Nifer y carcharorion yn UDA rhwng 1925 a 2012.
|header = Cynnydd o: 800% mewn 40 mlynedd
|header_align =
|header_background =
|alt = 
|image = Carcharorion UDA USA Prisoners 3.png
|align = right
|image-width = 420
|image-left = 
|image-top = 
|width = 420
|height = 290
|annot-font-size = 16
|annot-text-align = 
|annotations = 
{{Annotation|100|154|Ymgyrch 'Y Rhyfel}}
{{Annotation|100|174|yn Erbyn Cyffuriau'}}
}}
Mae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. Yn ogystal â hyn, mae'r niferoedd y pen yn uwch nag unrhyw wlad – ar wahân i Seychelles.<ref>United States National Research Council. ''[http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=18613 ''The Growth of Incarceration in the United States: Exploring Causes and Consequences''].'' Washington, DC: The National Academies Press, 2014. Adalwyd 6 Ionawr 2015:
* ''"The U.S. penal population of 2.2 million adults is by far the largest in the world. Just under one-quarter of the world's prisoners are held in American prisons."''</ref><ref>[http://www.prisonstudies.org/highest-to-lowest/prison-population-total?field_region_taxonomy_tid=All Highest to Lowest - Prison Population Total]. ''International Centre for Prison Studies.'' Adalwyd 6 Ionawr 2015.</ref> Yn 2012 roedd y nifer yn 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth.<ref>{{cite web | url=http://www.ibtimes.com/incarcerated-america-why-are-so-many-people-us-prisons-charts-1562451 | title=''Incarcerated In America: Why Are So Many People In US Prisons?'' | work=International Business Times | date=19 Mawrth 2014 | accessdate=3 Tachwedd 2014 | author=Mahapatra, Lisa}}</ref>

Roedd y trobwynt oddeutu 1971, y flwyddyn y laniswyd eu hymgyrch yn erbyn cyffuriau.

Ar 3 Chwefror 2014 cafwyd anerchiad yn [[Tŷ Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau|Nhŷ Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau]] gan Shelia Jackson Lee a ddywedodd: "5% yn unig o boblogaeth y byd sydd yn byw yn yr Unol Daleithiau, ond eto, er hyn, rydym wedi carcharu oddeutu chwarter holl garcharorion y byd".<ref>Cyfieithiad o: ''the United States is comprised of only 5 percent of the world’s population, but we incarcerate almost a quarter of the world’s prisoners.''</ref><ref>[http://groundreport.com/federal-prison-population-has-increased-at-a-staggering-800-percent-says-rep-jackson-lee/ groundreport.com;] adalwyd 6 Ionawr 2015</ref>

{{clirio}}

== Incwm, cyfoeth, a thlodi ==
Er bod gan UD 4.24% o boblogaeth y byd, mae eithrigolion yn meddu ar 29.4% o gyfanswm cyfoeth y byd, y ganran fwyaf o unrhyw wlad.<ref name="urlPopulation Clock">{{Cite web|date=May 16, 2020|title=Population Clock|url=https://www.census.gov/popclock/|access-date=May 24, 2020|website=U.S. and World Population Clock|publisher=U.S. Department of Commerce|quote=The United States population on Mai 23, 2020 was: 329,686,270}}</ref><ref>{{Cite web|date=October 2018|title=Global Wealth Report|url=https://www.credit-suisse.com/corporate/en/research/research-institute/global-wealth-report.html|access-date=February 11, 2019|website=Credit Suisse}}</ref> Mae'r UD hefyd yn safle cyntaf yn nifer y [[biliwnydd]]ion a'r miliwnyddion yn y byd, gyda 724 biliwnydd a 10.5 miliwn o filiwnyddion yn 2020.<ref>{{Cite web|title=Forbes Billionaires 2021: The Richest People in the World|url=https://www.forbes.com/billionaires/|access-date=July 14, 2021|website=Forbes|language=English}}</ref><ref>{{Cite web|title=Coronavirus Reduces Millionaire Count|url=https://spectrem.com/Content/millionaire-count-reduces.aspx|access-date=July 14, 2021|website=spectrem.com|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927023724/https://spectrem.com/Content/millionaire-count-reduces.aspx|url-status=dead}}</ref> Cyn [[Pandemig COVID-19|pandemig byd-eang SARS-CoV-2]] 2019–2021, roedd [[Credit Suisse|Credit Suisse yn]] rhestru bod gan 18.6 miliwn o ddinasyddion yr UD werth net o fwy na $1 miliwn.<ref>{{Cite web|date=October 23, 2019|url=https://www.credit-suisse.com/media/assets/corporate/docs/about-us/research/publications/global-wealth-databook-2019.pdf|access-date=August 4, 2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191023104250/https://www.credit-suisse.com/media/assets/corporate/docs/about-us/research/publications/global-wealth-databook-2019.pdf|archivedate=October 23, 2019}}</ref> Yn 2020, nododd y 'Mynegai Diogelwch Bwyd' fod yr Unol Daleithiau yn 11eg mewn diogelwch bwyd, gan roi sgôr o 77.5 / 100 i'r wlad.<ref>{{Cite web|title=Global Food Security Index|url=https://foodsecurityindex.eiu.com/Country/Details#United%20States|publisher=The Economist Intelligence Unit|location=London|access-date=September 20, 2021|date=September 20, 2021|archive-date=2021-10-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20211012202030/https://foodsecurityindex.eiu.com/Country/Details#United%20States|url-status=dead}}</ref> Ar gyfartaledd mae gan Americanwyr fwy na dwywaith cymaint o le byw i bob annedd ac i bob person na thrigolion yr [[Yr Undeb Ewropeaidd|Undeb Ewropeaidd.]]<ref name="Heritage Poor">{{Cite web|title=Understanding Poverty in the United States: Surprising Facts About America's Poor|url=http://www.heritage.org/research/reports/2011/09/understanding-poverty-in-the-united-states-surprising-facts-about-americas-poor|publisher=Heritage Foundation|access-date=April 8, 2013|last=Rector, Robert|last2=Sheffield|first2=Rachel|date=September 13, 2011}}</ref> Ar gyfer 2019, graddiodd Rhaglen Ddatblygu'r Cenhedloedd Unedig yr Unol Daleithiau yn 17fed allan o 189 o wledydd yn ei [[Mynegai Datblygu Dynol|Mynegai Datblygiad Dynol]] (HDI) a'r 28fed allan o 151 o wledydd yn ei HDI (IHDI) wedi'i addasu gan anghydraddoldeb.<ref>{{Cite web|title=Human Development Index (HDI) {{!}} Human Development Reports|url=http://hdr.undp.org/en/content/human-development-index-hdi|website=UNHDP|access-date=December 27, 2018}}</ref>

Roedd tua 567,715 o [[Digartrefedd|bobl ddigartref]] yn yr UD yn Ionawr 2019, gyda bron i ddwy ran o dair yn aros mewn lloches argyfwng neu raglen dai drosiannol.<ref>{{Cite news|title=Why Is Homelessness Such a Problem in U.S. Cities|url=https://www.bloomberg.com/news/features/2020-07-06/why-is-homelessness-such-a-problem-in-u-s-cities|work=Bloomberg|date=July 6, 2020}}</ref> Yn 2011, roedd 16,700,000 o blant yn byw mewn cartrefi lle nad oedd sicrwydd o fwyd, tua 35% yn fwy na lefelau 2007.<ref>{{Cite web|title=Household Food Security in the United States in 2011|url=http://www.ers.usda.gov/media/884525/err141.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121007231515/http://www.ers.usda.gov/media/884525/err141.pdf|archivedate=October 7, 2012|publisher=USDA|access-date=April 8, 2013|date=September 2012}}</ref> Roedd {{Dimamlapio|40 million}} bobl, tua 12.7% o boblogaeth yr UD, yn byw mewn tlodi, gan gynnwys 13.3 miliwn o blant. O'r rhai tlawd, mae {{Dimamlapio|18.5 million}} byw mewn tlodi mawr (incwm teulu islaw hanner y trothwy tlodi) ac mae dros bum miliwn yn byw "dan [[Y Trydydd Byd|amodau 'Trydydd Byd]]'.<ref>{{Cite news|url=http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=23172&LangID=E|title="Contempt for the poor in US drives cruel policies," says UN expert|date=June 4, 2018|work=[[OHCHR]]|access-date=June 5, 2018}}</ref> Yn 2017, y taleithiau neu;r ardaloedd a oedd â'r [[Rhestr o daleithiau'r UD yn ôl cyfradd tlodi|cyfraddau tlodi]] isaf ac uchaf oedd [[New Hampshire]] (7.6%) a [[Samoa America]]naidd (65%), yn y drefn honno.<ref>{{Cite web|title=Places: New Hampshire.|url=https://www.forbes.com/places/nh/|website=Forbes|access-date=June 30, 2020}}</ref><ref>{{Cite web|title=U.S. Census Bureau QuickFacts: New Hampshire|url=https://www.census.gov/quickfacts/NH|website=www.census.gov|access-date=June 30, 2020}}</ref><ref>{{Cite web|last=Sagapolutele|first=Fili|title=American Samoa Governor Says Small Economies 'Cannot Afford Any Reduction In Medicaid' {{!}} Pacific Islands Report|url=http://www.pireport.org/articles/2017/03/02/american-samoa-governor-says-small-economies-cannot-afford-any-reduction|website=www.pireport.org|access-date=June 30, 2020|date=February 3, 2017|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224155300/http://www.pireport.org/articles/2017/03/02/american-samoa-governor-says-small-economies-cannot-afford-any-reduction|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news|last=Gross|first=Elana Lyn|date=August 7, 2020|title=As Stimulus Talks Stalemate, New Report Finds 40 Million Americans Could Be At Risk Of Evictionx|work=Forbes|url=https://www.forbes.com/sites/elanagross/2020/08/07/as-stimulus-talks-stalemate-new-report-finds-40-million-americans-could-be-at-risk-of-eviction/|access-date=January 23, 2021}}</ref>

== Ynni ==
Mae marchnad ynni'r Unol Daleithiau tua 29,000 o oriau terawat y flwyddyn. Yn 2018, daeth 37% o'r egni hwn o [[Petroliwm|betroliwm]], 31% o [[nwy naturiol]], a 13% o [[Glo|lo.]] Cyflenwyd y gweddill gan ffynonellau [[Egni adnewyddadwy|ynni niwclear ac adnewyddadwy.]]<ref>{{Cite web|url=http://www.eia.doe.gov/emeu/aer/pdf/pages/sec1_3.pdf|title=Diagram 1: Energy Flow, 2018|website=EIA Annual Energy Review|year=2018|publisher=U.S. Dept. of Energy, Energy Information Administration|access-date=January 21, 2021}}</ref>

== Poblogaeth ==
{| class="toccolours" style="border-spacing: 1px; float: right; clear: right; margin: 0 0 1em 1em; text-align:right"
! colspan="4" class="navbox-title" style="padding-right:3px; padding-left:3px; font-size:110%; text-align:center" |Poblogaeth hanesyddol
|-
! style="text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Cyfrifiad
! style="text-align:center; border-bottom:1px solid black" | Poblogaeth
! style="text-align:center; border-bottom:1px solid black" |
! style="text-align:center; border-bottom:1px solid black" | % ±
|-
| style="text-align:center" | '''[[1790]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 3,929,214
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | -
|-
| style="text-align:center" | '''[[1800]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 5,308,483
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 35.1%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1810]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 7,239,881
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 36.4%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1820]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 9,638,453
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 33.1%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1830]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 12,866,020
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 33.5%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1840]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 17,069,453
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 32.7%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1850]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 23,191,876
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 35.9%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1860]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 31,443,321
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 35.6%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1870]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 38,558,371
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 22.6%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1880]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 50,189,209
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 30.2%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1890]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 62,979,766
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 25.5%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1900]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 76,212,168
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 21.0%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1910]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 92,228,496
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 21.0%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1920]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 106,021,537
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 15.0%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1930]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 123,202,624
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 16.2%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1940]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 132,164,569
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 7.3%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1950]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 151,325,798
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 14.5%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1960]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 179,323,175
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 18.5%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1970]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 203,211,926
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 13.3%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1980]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 226,545,805
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 11.5%
|-
| style="text-align:center" | '''[[1990]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 248,709,873
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 9.8%
|-
| style="text-align:center" | '''[[2000]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 281,421,906
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 13.2%
|-
| style="text-align:center" | '''[[2010]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 308,745,538
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 9.7%
|-
| style="text-align:center" | '''[[2020]]'''
| style="padding-left:8px; border-right:none; padding-right:0; text-align:right;" | 331,449,281
| style="border-left:none; padding-left:0; text-align:left;" |
| style="padding-left:8px; text-align: right;" | 7.4%
|-
| colspan="4" style="border-top:1px solid black; font-size:85%; text-align:center" |
|}
[[Biwro Cyfrifiad yr Unol Daleithiau|Adroddodd Swyddfa Cyfrifiad yr UD]] fod 331,449,281 o drigolion ar Ebrill 1, 2020.<ref name="2020CENSUS">{{Cite web|url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2021/2020-census-apportionment-results.htmlpid=2020CENSUS&src=pt|title=Census Bureau's 2020 Population Count|website=[[United States Census]]|access-date=April 26, 2021}}</ref> Nid yw'r ffigwr hwn yn cynnwys y pum tiriogaeth anghorfforedig ([[Puerto Rico]], [[Gwam|Guam]], [[Ynysoedd Americanaidd y Wyryf|Ynysoedd Virgin]] yr UD, [[Samoa America]], ac [[Ynysoedd Gogledd Mariana]]) a mân ynysoedd eraill.<ref>{{Cite web|title=Population Clock|url=https://www.census.gov/popclock/|website=www.census.gov}}</ref> Yr Unol Daleithiau yw'r drydedd genedl fwyaf poblog yn y byd, ar ôl [[Tsieina]] ac [[India]]. Yn 2020, canolrif oed poblogaeth yr Unol Daleithiau oedd 38.5 mlynedd.<ref>{{Cite web|title=The World Factbook: United States|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-states/|publisher=Central Intelligence Agency|access-date=November 10, 2018}}</ref>

== Crefydd ==
[[Delwedd:Importance_of_Religion_in_the_United_States_of_America.svg|alt=Map of the U.S. depicting greater religiosity in the Southern United States|bawd|350x350px|chwith|[[Canran]] yr ymatebwyr yn yr Unol Daleithiau sy'n dweud bod crefydd yn "bwysig iawn" neu'n "eithaf pwysig" yn eu bywydau (2014)<ref name="Pew2">[http://www.pewforum.org/religious-landscape-study/state/alabama/#importance-of-religion-by-state Importance of religion by state] Pew forum</ref>]]
Mae Gwelliant Cyntaf Cyfansoddiad yr UD yn gwarantu ymarfer crefydd yn rhydd ac yn agored.

Gan yr Unol Daleithiau mae'r boblogaeth Gristnogol fwyaf y byd.<ref name="Global Christianity">{{Cite web|last=ANALYSIS|url=http://www.pewforum.org/Christian/Global-Christianity-exec.aspx|title=Global Christianity|publisher=Pewforum.org|date=December 19, 2011|access-date=August 17, 2012|archive-date=2018-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226061838/http://www.pewforum.org/christian/global-christianity-exec.aspx|url-status=dead}}</ref> Mewn arolwg yn 2014, nododd 70.6% o oedolion yn yr Unol Daleithiau eu hunain yn Gristnogion;<ref>{{Cite news|title=Church Statistics and Religious Affiliations|work=Pew Research Center's Religion & Public Life Project|url=http://religions.pewforum.org/affiliations|publisher=Pew Research|access-date=September 23, 2014}}</ref> gyda [[Protestaniaeth|Phrotestaniaid yn]] cyfrif am 46.5% a [[Yr Eglwys Gatholig Rufeinig|Chatholigion]] am 20.8%.<ref name="Pew">{{Cite web|title="Nones" on the Rise|url=http://www.pewforum.org/2012/10/09/nones-on-the-rise/|year=2012|publisher=Pew Forum on Religion & Public Life|access-date=January 10, 2014}}</ref> Yn 2014, dewisiodd 5.9% o boblogaeth oedolion yr UD grefydd arall.<ref name="pew2015">{{Cite web|date=May 12, 2015|title=America's Changing Religious Landscape|url=http://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/|publisher=[[Pew Research Center]]: Religion & Public Life}}</ref> Mae'r rhain yn cynnwys [[Americanwyr Iddewig|Iddewiaeth]] (1.9%), Islam (0.9%), Hindŵaeth (0.7%), a Bwdhaeth (0.7%).<ref name="pew2015" /> Nododd yr arolwg hefyd fod 22.8% o Americanwyr wedi disgrifio eu hunain fel [[Agnosticiaeth|agnostig]], [[Anffyddiaeth|anffyddiwr]] neu [[Anghrefydd|ddim crefydd]] o gwbwl - o 8.2% yn 1990.<ref name="Pew" /><ref name="ARIS">{{Cite web|title=American Religious Identification Survey 2001|url=http://www.gc.cuny.edu/CUNY_GC/media/CUNY-Graduate-Center/PDF/ARIS/ARIS-PDF-version.pdf?ext=.pdf|last=Barry A. Kosmin|last2=Egon Mayer|date=December 19, 2001|publisher=CUNY Graduate Center|access-date=September 16, 2011|last3=Ariela Keysar|archive-date=2013-07-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20130725004231/http://www.gc.cuny.edu/CUNY_GC/media/CUNY-Graduate-Center/PDF/ARIS/ARIS-PDF-version.pdf?ext=.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name="The Future of the Global Muslim Population">{{Cite web|title=United States|date=January 27, 2011|url=http://features.pewforum.org/muslim-population-graphic/#/United%20States|access-date=May 2, 2013}}</ref> Syrthiodd aelodaeth mewn tai addoli o 70% ym 1999 i 47% yn 2020.<ref>{{Cite news|last=Jones|first=Jeffrey M.|title=U.S. Church Membership Falls Below Majority for First Time|url=https://news.gallup.com/poll/341963/church-membership-falls-below-majority-first-time.aspx|access-date=April 5, 2021|work=Gallup.com|date=March 29, 2021|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|last=Gabbatt|first=Adam|title='Allergic reaction to US religious right' fueling decline of religion, experts say|url=https://www.theguardian.com/world/2021/apr/05/americans-religion-rightwing-politics-decline|access-date=April 5, 2021|work=the Guardian|date=April 5, 2021|language=en}}</ref>

== Iechyd ==
[[Delwedd:Texas_medical_center.jpg|alt=The Texas Medical Center, a cluster of contemporary skyscrapers, at night|bawd| Canolfan Feddygol Texas yn Downtown [[Houston]] yw'r cymhleth meddygol mwyaf yn y byd.]]
Adroddodd y Canolfannau Rheoli ac Atal Clefydau (CDC) fod gan yr Unol Daleithiau [[Disgwyliad oes|ddisgwyliad oes]] cyfartalog ar enedigaeth o 77.3 blynedd yn 2020 (74.5 mlynedd i ddynion ac 80.2 mlynedd i fenywod), i lawr 1.5 mlynedd o 2019. Yn ôl ffigurau dros dro, hwn oedd y disgwyliad oes cyfartalog isaf yn yr UD a gofnodwyd gan y CDC er 2003, y dirywiad cyffredinol cyntaf ers 2018, a'r "dirywiad blwyddyn mwyaf ers yr Ail Ryfel Byd." Priodolwyd rhyw dri chwarter y gostyngiad i farwolaethau o'r pandemig [[COVID-19]], gyda'r mwyafrif o'r gweddill oherwydd damweiniau a gorddosau cyffuriau.<ref>{{Cite web|title=Life Expectancy in the United States Declines by a Year and a Half, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics|url=https://www.cdc.gov/nchs/pressroom/nchs_press_releases/2021/202107.htm|website=www.cdc.gov|access-date=October 12, 2021|date=July 21, 2021}}</ref> Mae gan y wlad hefyd un o'r cyfraddau hunanladdiad uchaf ymhlith gwledydd cyfoethog.<ref>{{Cite web|url=https://www.commonwealthfund.org/press-release/2020/new-international-report-health-care-us-suicide-rate-highest-among-wealthy|title=New International Report on Health Care: U.S. Suicide Rate Highest Among Wealthy Nations {{!}} Commonwealth Fund|website=www.commonwealthfund.org|language=en|access-date=March 17, 2020}}</ref><ref>{{Cite news|last=Kight|first=Stef W.|date=March 6, 2019|title=Deaths by suicide, drugs and alcohol reached an all-time high last year|work=[[Axios (website)|Axios]]|url=https://www.axios.com/deaths-suicide-drugs-alcohol-mortality-rate-epidemic-18971e4f-760f-415d-910d-046de83c967c.html|access-date=March 6, 2019}}</ref> Gan ddechrau ym 1998, roedd disgwyliad oes cyfartalog yr Unol Daleithiau y tu ôl i ddisgwyliad gwledydd diwydiannol cyfoethog eraill, ac mae bwlch "anfantais iechyd" Americanwyr wedi bod yn cynyddu byth ers hynny.<ref>{{Cite news|last=Achenbach|first=Joel|date=November 26, 2019|title='There's something terribly wrong': Americans are dying young at alarming rates|url=https://www.washingtonpost.com/health/theres-something-terribly-wrong-americans-are-dying-young-at-alarming-rates/2019/11/25/d88b28ec-0d6a-11ea-8397-a955cd542d00_story.html|work=[[The Washington Post]]|access-date=December 19, 2019}}</ref> Rhwng 1999 a 2019, bu farw mwy na 770,000 o Americanwyr o orddos o gyffuriau.<ref>[https://www.cdc.gov/nchs/pressroom/podcasts/20190911/20190911.htm STATCAST – Week of September 9, 2019. ]</ref> Roedd disgwyliad oes ar ei uchaf ymhlith Asiaid a Sbaenaidd ac ar ei isaf ymhlith y bobl dduon.<ref>{{Cite web|title=Mortality in the United States, 2017|url=https://www.cdc.gov/nchs/products/databriefs/db328.htm|website=www.cdc.gov|access-date=December 27, 2018|date=November 29, 2018}}</ref><ref>{{Cite news|last=Bernstein|first=Lenny|title=U.S. life expectancy declines again, a dismal trend not seen since World War I|url=https://www.washingtonpost.com/national/health-science/us-life-expectancy-declines-again-a-dismal-trend-not-seen-since-world-war-i/2018/11/28/ae58bc8c-f28c-11e8-bc79-68604ed88993_story.html|access-date=December 27, 2018|work=[[The Washington Post]]|date=November 29, 2018}}</ref>

Cyfrannodd [[gordewdra]] cynyddol yn yr Unol Daleithiau at ostwng safle'r wlad o ran disgwyliad oes o'r 11eg yn y byd ym 1987 i 42ain yn 2007. Yn 2017, roedd gan yr Unol Daleithiau y disgwyliad oes isaf ymhlith Japan, Canada, Awstralia, y Deyrnas Unedig, a saith gwlad arall yng ngorllewin Ewrop.<ref>{{Cite news|last=MacAskill, Ewen|url=https://www.theguardian.com/world/2007/aug/13/usa.ewenmacaskill|title=US Tumbles Down the World Ratings List for Life Expectancy|date=August 13, 2007|work=The Guardian|access-date=August 15, 2007|location=London}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.healthsystemtracker.org/chart-collection/u-s-life-expectancy-compare-countries/|title=How does U.S. life expectancy compare to other countries?|website=Peterson-Kaiser Health System Tracker|language=en-US|access-date=March 17, 2020}}</ref> Mae cyfraddau gordewdra wedi mwy na dyblu yn ystod y 30 mlynedd diwethaf a nhw yw'r uchaf yn y byd diwydiannol.<ref>{{Cite news|title=Mexico Obesity Rate Surpasses The United States', Making It Fattest Country in the Americas|url=https://www.huffpost.com/entry/mexico-obesity_n_3567772|first=Roque|last=Planas|work=[[HuffPost]]|date=July 9, 2013}}</ref><ref>{{Cite book|last=Schlosser, Eric|year=2002|title=Fast Food Nation|url=https://archive.org/details/fastfoodnationti00eric|publisher=Perennial|location=New York|isbn=978-0-06-093845-1|page=[https://archive.org/details/fastfoodnationti00eric/page/240 240]}}</ref> Mae tua thraean o'r boblogaeth oedolion yn ordew ac mae traean ychwanegol 'dros bwysau'.<ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/nchs/products/pubs/pubd/hestats/overweight/overwght_adult_03.htm|title=Prevalence of Overweight and Obesity Among Adults: United States, 2003–2004|access-date=June 5, 2007|publisher=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://atvb.ahajournals.org/cgi/content/full/25/12/2451#R3-101329|title=Fast Food, Central Nervous System Insulin Resistance, and Obesity|year=2005|access-date=June 17, 2007|website=[[Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology]]|publisher=American Heart Association}}</ref>

Yr Unol Daleithiau yw'r unig genedl ddatblygedig o hyd heb system gofal iechyd cyffredinol.<ref>{{Cite news|last=Luhby, Tami|url=https://www.cnn.com/2020/03/11/us/us-health-care-system-coronavirus/index.html|title=Here's How the US Health Care System Makes It Harder to Stop Coronavirus|date=March 11, 2020|work=CNN|access-date=December 30, 2020}}</ref> Yn 2017, nid oedd gan 12.2% o'r boblogaeth yswiriant iechyd<ref>{{Cite web|title=U.S. Uninsured Rate Steady at 12.2% in Fourth Quarter of 2017|url=https://news.gallup.com/poll/225383/uninsured-rate-steady-fourth-quarter-2017.aspx|website=Gallup|date=January 16, 2018}}</ref> Mae pwnc Americanwyr heb yswiriant a than yswiriant yn fater gwleidyddol o bwys.<ref>{{Cite news|last=Abelson, Reed|url=https://www.nytimes.com/2008/06/10/health/policy/10health.html|title=Ranks of Underinsured Are Rising, Study Finds|date=June 10, 2008|work=The New York Times|access-date=October 25, 2008}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Blewett, Lynn A.|title=How Much Health Insurance Is Enough? Revisiting the Concept of Underinsurance|date=December 2006|volume=63|issue=6|pages=663–700|doi=10.1177/1077558706293634|pmid=17099121|issn=1077-5587|journal=Medical Care Research and Review}}</ref> Fe wnaeth y Ddeddf Gofal Fforddiadwy (ACA), a basiwyd yn gynnar yn 2010 ac a elwir yn anffurfiol fel "ObamaCare", haneru cyfran y boblogaeth heb yswiriant o'r boblogaeth yn fras. Mae'r bil a'i effaith yn y pen draw yn dal i fod yn faterion dadleuol yn yr Unol Daleithiau.<ref>{{Cite web|title=Health Care Law 54% Favor Repeal of Health Care Law|url=http://www.rasmussenreports.com/public_content/politics/current_events/healthcare/health_care_law|publisher=Rasmussen Reports|access-date=October 13, 2012}}</ref><ref>{{Cite news|title=Debate on ObamaCare to intensify in the wake of landmark Supreme Court ruling|url=http://www.foxnews.com/politics/2012/06/29/debate-on-obamacare-to-intensify-in-wake-landmark-supreme-court-ruling/|work=Fox News|date=June 29, 2012|access-date=October 14, 2012}}</ref> Mae system gofal iechyd yr UD yn llawer mwy na gwariant unrhyw genedl arall, wedi'i fesur mewn gwariant y pen ac fel canran o'r CMC.<ref>{{Cite web|url=http://dll.umaine.edu/ble/U.S.+HCweb.pdf|title=The U.S. Healthcare System: The Best in the World or Just the Most Expensive?|year=2001|access-date=November 29, 2006|publisher=University of Maine|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070309142240/http://dll.umaine.edu/ble/U.S.%20HCweb.pdf|archivedate=2007-03-09|url-status=dead}}</ref> Fodd bynnag, mae'r UD yn arweinydd byd-eang ym maes arloesi meddygol.<ref>{{Cite web|last=Whitman, Glen|last2=Raad, Raymond|title=Bending the Productivity Curve: Why America Leads the World in Medical Innovation|url=http://www.cato.org/publications/policy-analysis/bending-productivity-curve-why-america-leads-world-medical-innovation|publisher=The Cato Institute|access-date=October 9, 2012}}</ref>

== Addysg ==
[[Delwedd:Low_Library_Columbia_University_8-11-06.jpg|alt=The Low Library, a neoclassical building, with fountain|bawd| [[Prifysgol Columbia|Mae Prifysgol Columbia]], a sefydlwyd ym 1754, yn un o'r colegau trefedigaethol a'r pumed sefydliad hynaf o [[addysg uwch]] yn yr Unol Daleithiau.]]
Mae [[Ysgol y wladwriaeth|addysg gyhoeddus]] America yn cael ei gweithredu gan lywodraethau gwladol a lleol a'i reoleiddio gan Adran Addysg yr Unol Daleithiau trwy gyfyngiadau ar grantiau ffederal. Yn y rhan fwyaf o daleithiau, mae'n ofynnol i blant fynychu'r ysgol o bump neu chwech oed nes eu bod yn 18 oed (gan ddod â nhw trwy'r ddeuddegfed radd fel arfer, ddiwedd yr [[ysgol uwchradd]]). O fewn rhaiae rhai taleithiau caniateir i fyfyrwyr adael yr ysgol yn 16 neu'n 17 oed.<ref>{{Cite web|url=http://nces.ed.gov/programs/digest/d02/dt150.asp|title=Ages for Compulsory School Attendance ...|access-date=June 10, 2007|publisher=U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics}}</ref>
[[File:GatesChiliHighSchoolLibrary.jpg|bawd|Llyfrgell Gates Chili High School, [[Efrog Newydd]]]]

Yn 2012 roedd tua 12% o blant wedi'u cofrestru mewn ysgolion preifat a 3.4% o blant yn cael addysg yn y cartref.<ref>{{Cite web|url=http://www2.ed.gov/about/offices/list/oii/nonpublic/statistics.html|title=Statistics About Non-Public Education in the United States|access-date=June 5, 2007|publisher=U.S. Dept. of Education, Office of Non-Public Education}}</ref> Rhwng 2016-2017 gwariodd yr UD $12,794 y flwyddyn ar gyfartaledd ar bob myfyriwr ysgolion elfennol ac uwchradd cyhoeddus.<ref>{{Cite web|date=April 2020|title=Fast Facts: Expenditures|url=https://nces.ed.gov/fastfacts/display.asp?id=66|access-date=August 29, 2020|website=nces.ed.gov|language=EN}}</ref> Mae tua 80% o fyfyrwyr coleg yr UD yn mynychu [[Prifysgol gyhoeddus|prifysgolion cyhoeddus]].<ref>{{Cite news|last=Rushe|first=Dominic|date=September 7, 2018|title=The US spends more on education than other countries. Why is it falling behind?|language=en-GB|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/us-news/2018/sep/07/us-education-spending-finland-south-korea|access-date=August 29, 2020|issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Cite web|title=Public Education for the Common Good|last=Rosenstone, Steven J.|publisher=University of Minnesota|url=http://cla.umn.edu/news/clatoday/summer2002/dean.php|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140801114734/http://cla.umn.edu/news/clatoday/summer2002/dean.php|date=December 17, 2009|access-date=March 6, 2009|archivedate=August 1, 2014}}</ref>

O'r Americanwyr 25 a hŷn, graddiodd 84.6% o'r ysgol uwchradd, mynychodd 52.6% rai colegau, enillodd 27.2% [[Gradd baglor|radd baglor]], ac enillodd 9.6% raddau graddedig.<ref>{{Cite web|url=https://www.census.gov/prod/2004pubs/p20-550.pdf|title=Educational Attainment in the United States: 2003|publisher=U.S. Census Bureau|access-date=August 1, 2006}}</ref> Mae'r [[Llythrennedd|gyfradd llythrennedd]] sylfaenol oddeutu 99%<ref name="WF">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-states/|title=United States|publisher=Central Intelligence Agency|website=The World Factbook|date=January 3, 2018|access-date=January 8, 2018}}</ref><ref>For more detail on U.S. literacy, see [http://nces.ed.gov/NAAL/PDF/2006470.PDF A First Look at the Literacy of America's Adults in the 21st century], U.S. Department of Education (2003).</ref> y 12fed goar un y byd yn ôl y  Cenhedloedd Unedig.<ref>{{Cite web|title=Human Development Indicators|year=2005|publisher=United Nations Development Programme, Human Development Reports|access-date=January 14, 2008|url=http://hdr.undp.org/reports/global/2005/pdf/HDR05_HDI.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070620235428/http://hdr.undp.org/reports/global/2005/pdf/HDR05_HDI.pdf|archivedate=June 20, 2007}}</ref>

Mae gan lawer o'r sefydliadau addysg gorau yn y UD gysylltiadau Cymreig ac yn eu plith y mae Prifysgol Yale yn [[New Haven, Connecticut|New Haven]], [[Connecticut]], a sefydlwyd gan roddion ariannol [[Elihu Yale]] c fe'i gladdwyd ym mynwent [[Eglwys San Silyn, Wrecsam|Eglwys San Silyn]] yn [[Wrecsam]].

== Diwylliant ==
Mae'r Unol Daleithiau yn grochan o [[Amlddiwylliannaeth|ddiwylliannau]] gwahanol ac amrywiaeth eang o grwpiau, traddodiadau a gwerthoedd ethnig.<ref name="DD">{{Cite book|last=Adams|first=J.Q.|last2=Strother-Adams|first2=Pearlie|title=Dealing with diversity : the anthology|url=https://archive.org/details/dealingwithdiver0000adam|date=2001|publisher=Kendall/Hunt Pub|location=Chicago|isbn=978-0-7872-8145-8}}</ref><ref name="Society in Focus">{{Cite book|last=Thompson|first=William E.|last2=Hickey|first2=Joseph V.|title=Society in focus : an introduction to sociology|date=2004|publisher=Pearson/Allyn and Bacon|location=Boston|isbn=978-0-205-41365-2|edition=5th}}</ref> Ar wahân i bobl Brodorol America, Brodorion Hawaii  ac Alaska , mewnfudodd bron pob Americanwr neu eu hynafiaid neu eu cludo yma fel [[Caethwasiaeth|caethweision]] yn ystod y pum canrif ddiwethaf.<ref>{{Cite book|last=Fiorina|first=Morris P.|author-link=Morris P. Fiorina|last2=Peterson|first2=Paul E.|title=The New American democracy|date=2010|publisher=Longman|location=London|isbn=978-0-205-78016-7|page=97|edition=7th}}</ref> Diwylliant Gorllewinol yw diwylliant prif ffrwd yr UD, sy'n deillio i raddau helaeth o draddodiadau mewnfudwyr Ewropeaidd gyda dylanwadau o lawer o ffynonellau ee traddodiadau a ddygwyd yno gan gaethweision o Affrica.<ref name="DD" /><ref>{{Cite book|last=Holloway|first=Joseph E.|title=Africanisms in American culture|date=2005|publisher=Indiana University Press|location=Bloomington|isbn=978-0-253-21749-3|pages=18–38|edition=2nd}}</ref> Mae mewnfudo mwy diweddar o Asia ac yn enwedig o [[Diwylliant America Ladin|America Ladin]] wedi ychwanegu at y gymysgedd.<ref name="DD" />

Mae'r [[Breuddwyd Americanaidd|Freuddwyd Americanaidd]], neu'r canfyddiad bod Americanwyr yn mwynhau symudedd cymdeithasol uchel, yn chwarae rhan allweddol wrth ddenu mewnfudwyr.<ref>{{Cite web|url=http://www.gallup.com/poll/161435/100-million-worldwide-dream-life.aspx|title=More Than 100 Million Worldwide Dream of a Life in the U.S. More than 25% in Liberia, Sierra Leone, Dominican Republic want to move to the U.S.|last=Clifton|first=Jon|date=March 21, 2013|publisher=Gallup|access-date=January 10, 2014}}</ref> Ceir cryn drafodaeth a yw hyn yn gywir ai peidio.<ref name="socialmobility"><span data-segmentid="4876" class="cx-segment">{{Cite web|url=http://www.oecd.org/tax/public-finance/chapter%205%20gfg%202010.pdf|title=A Family Affair: Intergenerational Social Mobility across OECD Countries|publisher=OECD|website=Economic Policy Reforms: Going for Growth|year=2010|access-date=September 20, 2010}}</span><cite class="citation web cs1"><span class="cx-segment" data-segmentid="4877">''Economic Policy Reforms: Going for Growth''. </span><span class="cx-segment" data-segmentid="4878">OECD. 2010<span class="reference-accessdate">. </span></span><span class="cx-segment" data-segmentid="4879"><span class="reference-accessdate">Retrieved <span class="nowrap">September 20,</span> 2010</span>.</span></cite></ref><ref name="CAP">{{Cite web|title=Understanding Mobility in America|url=https://www.americanprogress.org/issues/economy/news/2006/04/26/1917/understanding-mobility-in-america/|website=Center for American Progress|date=April 26, 2006}}</ref><ref name="Schneider">{{Cite web|last=Schneider|first=Donald|title=A Guide to Understanding International Comparisons of Economic Mobility|url=http://www.heritage.org/research/reports/2013/07/a-guide-to-understanding-international-comparisons-of-economic-mobility|publisher=The Heritage Foundation|access-date=August 22, 2013|date=July 29, 2013}}</ref> Er bod diwylliant prif ffrwd yn honni bod yr Unol Daleithiau yn gymdeithas ddi-ddosbarth,<ref>{{Cite book|last=Gutfeld|first=Amon|year=2002|title=American Exceptionalism: The Effects of Plenty on the American Experience|publisher=Sussex Academic Press|location=Brighton and Portland|page=65|isbn=978-1-903900-08-6}}</ref> ceir gwahaniaethau sylweddol rhwng dosbarthiadau cymdeithasol y wlad, gan effeithio ar gymdeithasu, iaith a gwerthoedd.<ref>{{Cite book|last=Zweig|first=Michael|year=2004|title=What's Class Got To Do With It, American Society in the Twenty-First Century|publisher=Cornell University Press|location=Ithaca, NY|isbn=978-0-8014-8899-3}}</ref> Mae Americanwyr yn tueddu i werthfawrogi cyflawniad economaidd-gymdeithasol yn fawr.<ref>{{Cite book|last=O'Keefe|first=Kevin|year=2005|title=The Average American|publisher=PublicAffairs|location=New York|isbn=978-1-58648-270-1|url=https://archive.org/details/averageamericant00okee}}</ref>

=== Llenyddiaeth, athroniaeth, a chelf weledol ===
[[Delwedd:Mark_Twain_by_AF_Bradley.jpg|alt=Photograph of Mark Twain|chwith|bawd|[[Mark Twain]], awdur a [[Digrifwr|ddefnyddiai hiwmor Americanaidd]]]]
Yn y 18fed a dechrau'r [[19g]], dylanwadodd Ewrop ar gelf a llenyddiaeth America. Sefydlodd awduron fel [[Washington Irving]], Nathaniel Hawthorne, [[Edgar Allan Poe]], a [[Henry David Thoreau]] lais llenyddol Americanaidd nodedig erbyn canol y 19g. [[Mark Twain|Roedd Mark Twain]] a’r bardd [[Walt Whitman]] yn ffigyrau mawr yn ail hanner y ganrif. Cydnabyddir [[Emily Dickinson]], a oedd bron yn anhysbys yn ystod ei hoes, bellach yn fardd Americanaidd o bwys.<ref>{{Cite book|last=Harold|first=Bloom|author-link=Harold Bloom|title=Emily Dickinson|date=1999|publisher=Chelsea House Publishers|location=Broomall, PA|isbn=978-0-7910-5106-1|page=[https://archive.org/details/emilydickinson00bloo/page/9 9]|url=https://archive.org/details/emilydickinson00bloo/page/9}}</ref> Ymhlith y gweithiau sy'n dal agweddau sylfaenol o'r 'cymeriad cenedlaethol' y mae: ''Moby-Dick'' (1851), ''The Adventures of Huckleberry Finn'' (1885)''[[The Great Gatsby|, The Great Gatsby]]'' (1925) gan [[F. Scott Fitzgerald|F. Scott Fitzgerald a]] ''[[To Kill a Mockingbird]]'' [[Harper Lee|(1960) gan Harper Lee]] - a elwir yn aml yn "Nofel Fawr America." <ref>{{Cite journal|last=Buell, Lawrence|title=The Unkillable Dream of the Great American Novel: ''Moby-Dick'' as Test Case|date=Spring–Summer 2008|volume=20|issue=1–2|pages=132–155|doi=10.1093/alh/ajn005|journal=American Literary History|issn=0896-7148|url=http://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:31740086}}</ref>

Mae 13 o ddinasyddion yr UD wedi ennill y [[Gwobr Lenyddol Nobel|Wobr Nobel mewn Llenyddiaeth]] ac enwir [[William Faulkner]], [[Ernest Hemingway]] a [[John Steinbeck]] yn aml ymhlith awduron mwyaf dylanwadol yr [[20g]].<ref>{{Cite book|last=Edward|first=Quinn|title=A dictionary of literary and thematic terms|date=2006|publisher=Facts On File|isbn=978-0-8160-6243-0|page=[https://archive.org/details/dictionaryoflite0002quin/page/361 361]|edition=2nd|url=https://archive.org/details/dictionaryoflite0002quin/page/361}}</ref> Datblygodd ''genres'' llenyddol poblogaidd fel ffilmiau cowbois a throsedd caled yn yr Unol Daleithiau. [[Cenhedlaeth y Bitniciaid|Agorodd awduron]] [[Cenhedlaeth y Bitniciaid]] ddulliau llenyddol newydd, ynghyd ag awduron ôl-fodernaidd fel John Barth, [[Thomas Pynchon]], a Don DeLillo.<ref name="Lesher2000">{{Cite book|last=Lesher|first=Linda Parent|title=The Best Novels of the Nineties: A Reader's Guide|url=https://books.google.com/books?id=fSiXAAAAQBAJ&pg=PA109|year=2000|publisher=McFarland|isbn=978-1-4766-0389-6|page=109}}</ref>

==Gweler hefyd==
*[[Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau]]

== Cyfeiriadau ==
{{cyfeiriadau}}

== Dolenni allanol ==
* {{eicon en}} [http://www.firstgov.gov/ Porth swyddogol yr Unol Daleithiau]

{{Wiciadur|{{PAGENAME}}}}

{{UDA}}
{{Gogledd America}}
{{NATO}}
{{Gwledydd yr G8}}
{{Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig}}

[[Categori:Unol Daleithiau America| ]]
[[Categori:Aelod-wladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig]]
[[Categori:Aelod-wladwriaethau NATO]]
[[Categori:Cyn-drefedigaethau'r Ymerodraeth Brydeinig]]
[[Categori:Gweriniaethau ffederal]]
[[Categori:Gwledydd Gogledd America]]
[[Categori:Gwledydd a thiriogaethau Saesneg]]