Swistir Eidalaidd
| Enghraifft o'r canlynol | rhanbarth  |
|---|---|
 | |
| Gwladwriaeth | Y Swistir |
| Rhanbarth | Ticino, Canton y Grisons |
Swistir Eidalaidd (Eidaleg: Svizzera Italiana; Almaeneg: Italienische Schweiz; Ffrangeg: Suisse italienne; Romansh: Svizra Italiana) yw'r rhanbarthau yn y Swistir lle mae'r iaith Eidaleg neu rai tafodieithoedd Alpaidd o'r iaith Lombard yn arferol, yn brif iaith.[1]
Hanes[golygu | golygu cod]
Rhwng 1512 a 1797, roedd y rhanbarthau yn rhan o diriogaeth y Drei Bünde ("Y Tri Urdd" neu Raetia). Ym 1803, uwchraddiwyd Ticino i ganton cwbl newydd a chyhoeddwyd Eidaleg, ynghyd ag Almaeneg a Ffrangeg, yn iaith swyddogol y canton. Nid tan 1878 y daethpwyd i gytundeb o'r diwedd ar Bellinzona fel unig brifddinas y canton ar ôl newid rhwng Lugano, Locarno a Bellinzona. Roedd Twnnel Gotthard, a agorodd ym 1880, hefyd yn ddylanwadol yn y rhan hon o'r wlad.
Ym 1925, daeth dinas Locarno dros dro yn ganolbwynt diplomyddiaeth Ewropeaidd yn ystod Cytundebau Locarno.
O ran hanes economaidd, datblygodd Swistir Eidalaidd yn bennaf oherwydd pwysigrwydd cynyddol y ganolfan fancio yn Lugano, a ddatblygodd yn ail hanner yr 20g i fod y drydedd fwyaf yn y wlad ar ôl Zürich a Genefa oherwydd dylanwadau cyfalaf uchel o'r Eidal.
Daearyddiaeth[golygu | golygu cod]
Arwynebedd canton Ticino yw 2,812 cilomedr sgwâr, sy'n cyfateb i 7% o gyfanswm arwynebedd y Swistir. Mae tua chwarter yr ardal yn cael ei ystyried yn anghynhyrchiol ac mae traean ohono'n goediog. Mae'r ddau lyn mawr, llyn Maggiore a llyn Lugano yn atyniadau pwysig.
O ran llystyfiant, mae coedwigoedd helaeth cnau castan melys yn arbennig o gyfoethog o fflora. Fel arall dim ond mewn ychydig rannau o'r byd y maent yn bodoli yn yr purdeb a'r ardal hon. Yn ogystal, mae coed palmwydd dirifedi, cypreswydden a phlanhigion Môr y Canoldir eraill yn ffynnu yng nghanton Ticino. Dyma pam y gelwir y canton yn “gornel heulog y Swistir”. Ar y llaw arall, mae rhanbarthau Graubünden sy'n siarad Eidaleg yn fynyddig penderfynol o ran fflora a ffawna.
Yr Ardal Eidaleg[golygu | golygu cod]
- canton Ticino, sef yr unig ganton Swistir lle mai'r iaith Eidaleg yw'r iaith swyddogol unigryw, er bod amgaead bach Almaeneg ei iaith Bosco-Gurin wedi'i phoblogi gan ychydig gannoedd o werthwyr.
- canton Grisons, lle mae'r Eidaleg yn un o'r tair iaith swyddogol ynghyd ag Almaeneg a Romansh. Mae'r ardal Eidaleg (Grisons Eidaleg) yn Graubünden yn cyfateb i'r cymoedd canlynol:
- Val Mesolcina
- Val Calanca
- Val Bregaglia
- Val Poschiavo
Mae'r Eidaleg hefyd yn un o dair iaith swyddogol comiwn Bivio, bob amser yn Graubünden a'r unig gomiwn o'r Swistir ar lethrau gogleddol yr Alpau sydd ag Eidaleg fel iaith swyddogol lle mae'n famiaith i 29% o'i iaith 220 o drigolion.
Yn gyfan gwbl, mae estyniad y Swistir Eidalaidd oddeutu 3,976.78 km², gyda phoblogaeth o bron i 366,481 o drigolion erbyn 2016, ac roedd 80,000 ohonynt yn dramorwyr. Fodd bynnag, mae 15.4% o boblogaeth y Swistir yn siarad Eidaleg yn ddyddiol, hynny yw, tua 1,300,000 o bobl, felly mae mwy o Italoffonau y tu allan i Swistir yr Eidal nag ynddo.
Nid oes gan y term "Swistir Eidalaidd" unrhyw gydnabyddiaeth swyddogol, gan fod Cydffederasiwn y Swistir yn cydnabod fel endidau cyfansoddol o'r un peth i'r cantonau, nad yw eu ffiniau gwleidyddol yn cyd-fynd â'r ffiniau ieithyddol.
Prif ganolfannau Swistir yr Eidal[golygu | golygu cod]
Mae'r prif ganolfannau wedi'u lleoli yng nghanton Ticino:
- Bellinzona, prifddinas canton Ticino;
- Lugano, y ddinas fwyaf poblog yn Swistir yr Eidal, ar lannau Llyn Lugano ger ffin yr Eidal;
- Chiasso a Mendrisio ar y ffin rhwng yr Eidal a'r Swistir, yn agos at Como;
- Locarno ac Ascona ar Lyn Maggiore ger ffin yr Eidal;
- Airolo bron wrth y fynedfa ddeheuol i dwnnel Gotthard.
Seilwaith[golygu | golygu cod]
Er 1996, gall poblogaeth y Swistir sy'n siarad Eidaleg gael ei phrifysgol ei hun yr Università della Svizzera italiano (Prifysgol yr Eidal Swistir), a leolir yn Lugano a Mendrisio. Y sefydliad dysgu uwch arall yn y rhanbarth hwn yw'r Scuola Universitaria Professionale della Svizzera Italiana (Ysgol Brifysgol Broffesiynol Swistir Eidalaidd) sydd wedi'i lleoli ym Manno.[2]
Y prif faes awyr yw un Lugano, er bod yr un Eidalaidd ym Milan (aeroporto internazionale di Milano Malpensa) yn hawdd ei gyrraedd.
Radio a theledu[golygu | golygu cod]
Mae sianeli teledu a radio iaith Eidaleg wedi bod yn bresennol yn y Swistir Eidaleg ers degawdau. Y pwysicaf yw'r RSI cyhoeddus (Radiotelevisión suiza de lengua italiana), sydd â dwy sianel deledu (LA1, a ddechreuodd ddarlledu ym 1961, a LA2, a anwyd ym 1997) a thair gorsaf radio (Rete Uno, Rete Due a Rete Tre ). Dilynwyd RSI yn eang yng ngogledd yr Eidal yn y 1960au a'r 70au oherwydd ei fod yn darlledu rhaglenni lliw cyn RAI.
Gweler hefyd[golygu | golygu cod]
- Romandia (Swistir Ffrengig)
- Swistir Almaenaidd
Dolenni[golygu | golygu cod]
- Fideo, 'ITALIAN vs SWISS ITALIAN | Lexical differences'
- Fideo, 'The Swiss Italy: 7 Facts about Ticino'
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ "Language – facts and figures". www.eda.admin.ch (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-07-18.
- ↑ "Competences maps | Università della Svizzera italiana". search.usi.ch (yn Saesneg). Cyrchwyd 17 Medi 2019.