Baile Ghib

Baile Ghib
Enghraifft o'r canlynol	trefgordd
Rhanbarth	Swydd Meath, Donaghpatrick

Gaeltacht newydd yw Gaeltacht Baile Ghib ^[1] (neu Gibbstown yn Saesneg) ac fe'i lleolir yn Swydd Meath. Mae’n ganlyniad i ymdrechion Saorstát Éireann, selogion yr iaith Wyddeleg a’r siaradwyr brodorol, i symud i wastatir cigog, lle byddai mwy o gnydau i’w cynaeafu o’r tir. Noder bod y Wyddeleg, fel y Gymraeg, yn treiglo enwau a bod "Gib" wedi ei dreiglo i "Ghib".

Manylion[golygu | golygu cod]

Ynghyd â phentref arall, Ráth Chairn, maent yn ffurfio Gaeltacht Swydd Meath. Mae gan Gaeltacht Meath boblogaeth o 1,591, neu 2% o gyfanswm poblogaeth Gaeltachtaí (lluosog Gaeltacht) Iwerddon. Mae 16% o bobl sy’n byw yn Baile Ghib a Ráth Chairn yn siarad Gwyddeleg bob dydd y tu allan i’r system addysg yn ôl cyfrifiad 2016.^[2] Mae Gaeltacht Meath yn cwmpasu ardal ddaearyddol o 44 km2 , neu 1% o ardal y Gaeltacht. Ar y llaw arall, mae gan Navan, prif dref Swydd Meath, sydd ond 8 km o Baile Ghib, fwy na 30,173 o drigolion.^[3]

Hanes[golygu | golygu cod]

Daw enw Baile Ghib (Gibbstown) o Demesne Gibbstown (Demên Gibbstown h.y. perchentyaeth Gibbstown). Roedd y demên yn cynnwys Gibbstown House a adeiladwyd ym 1871, buarth a thiroedd ategol, gan gynnwys gardd furiog helaeth, adeiladau fferm a phorthdy. Datblygodd y pentref ger y Demên yn y 1930au pan sefydlwyd y Gaeltacht. Cafodd Gibbstown House ei ddymchwel ym 1965 gan adael yr ardd furiog, a nifer o fynedfeydd i'r demên.^[4]

Hanes sefydlu'r Gaeltacht[golygu | golygu cod]

Symudodd teuluoedd i Baile Ghib o Gaeltacht Kerry, Cork, Mayo a Donegal. Daeth y teuluoedd i gyd i Swydd Meath i ddechrau bywyd newydd yng nghanol y wlad fel rhan o gynllun trefedigaeth Gaeltacht. Trefnwyd y cynllun gan y Comisiwn Tir, pan wahanwyd Ystad Gerrard (ystâd fawr bonheddigion yn yr ardal).^[5] Gadawsant eu tir eu hunain i gael daliad yn Meath. Roedd gan y Dáil Éireann ddau amcan ar gyfer y cynllun, yr amcan cyntaf oedd lleihau'r pwysau poblogaeth yn y Gaeltacht o ogledd a de'r wlad. Eu hail amcan oedd y byddai’r teuluoedd fel cenhadon iaith dros y Wyddeleg, ac y byddai cynnydd yn nifer y siaradwyr Gwyddeleg oherwydd y symud. Symudodd 122 o deuluoedd o ardaloedd Gaeltacht i County Meath yn Baile Ghib, Rathcairn, Kilbride, Clonkill, a Ballyalin, ac aeth y rhan fwyaf ohonynt i Baile Ghib.

Pan brynodd y Comisiwn Tir y rhan fwyaf o stad Balegib, roedd cynllun bod pobl Balegib i dderbyn darnau o'r ystâd ond bod y rhan fwyaf o'r ystâd ar gyfer pobl y Gaeltacht. Roedd gan bobl y Gaeltacht ddewis mawr, sef cyfnewid y tir drwg oedd ganddyn nhw yn eu hardal enedigol am dir ffrwythlon yn Gibb Town. Er eu bod yn cael darn bychan iawn o dir o'i gymharu a faint o dir oedd ganddynt gartref, yr oedd y tir yn Swydd Meath yn llawer gwell a mwy ffrwythlon na'r tir oedd ganddynt gartref, tir oedd yn llawn o gerrig a diffrwyth.

Symudodd y teuluoedd cyntaf i Ballygib ar 10 Mawrth 1937. Daeth 18 teulu o Mayo, 16 teulu o Kerry, 14 o Donegal a 2 deulu o Cork. Roeddent yn wynebu bywyd newydd mewn amgylchedd estron, mewn man lle'r oedd Saesneg o'u cwmpas a thirwedd estron.

Ym 1937, ymsefydlodd 52 o deuluoedd yn nhref Gibbstown, ac yna 9 teulu arall ym 1939 a ymsefydlodd yn Clongill. Cyfanswm y teuluoedd hyn oedd 373 o bobl.^[6]

O gymharu â Gaeltacht Ráth Chairn, lle digwyddodd yr un peth, roedd gwahaniaeth mawr rhwng Ráth Chairn a Baile Ghib. Roedd pawb oedd yn symud i Ráth Chairn yn dod o Conamara, o gymharu â Balgibb. Tynnwyd sylw ar y pryd nad oedd RTÉ Raidió na Gaeltachta a Teilifís na Gaeilge (RTÉ bellach) yn cael eu sefydlu ar y pryd ac felly nad oedd pobl yn ymarfer y tafodieithoedd penodol, roedd diffyg cyfathrebu, ac roedd y diffyg cyfathrebu hwn yn rhoi llawer iawn o bwysau. ar siarad yr iaith Wyddeleg, pan ddechreuodd pobl ddysgu Saesneg roedd yn llawer haws siarad Saesneg â phobl o Gaeltachtau eraill na Gwyddeleg.

Agorwyd yr Ysgol Gynradd yn 1941, oedd yn helpu’r plant ifanc a oedd wedi bod yn mynychu ysgol Tref Ory tan hynny. Enillodd Baile Ghib statws Gaeltacht yn 1967 ac mae'r Wyddeleg yn dal yn fyw yn yr ardal heddiw.