Tsotsitaal

Tsotsitaal
Enghraifft o'r canlynol	creol, iaith, iaith fyw
Nifer y siaradwyr	500,000;
cod ISO 639-3	fly
Gwladwriaeth	De Affrica
System ysgrifennu	yr wyddor Ladin

Mae Tsotsitaal yn derm ymbarél cyffredin ond sydd wedi dyddio ar gyfer grŵp o jargonau troseddol ac ieuenctid trefol yn Ne Affrica, a ddosberthir yn bennaf yn nhrefi y Gauteng, ond mae hefyd yn dod o hyd trefi mawrion eraill ledled y wlad. Mae Tsotsitaal bellach wedi datblygu, neu'n hytrach, ildio i creoliaith arall seiliedig ar ramadeg BantBantw, a anebir fel isiCamtho - jargon yn Soweto (yma "isi" yw rhagddodiad sy'n dynodi iaith, fe -eg yn y Gymraeg).

Yr enw[golygu | golygu cod]

Daw'r gair Tsotsi o iaith Sesotho, ac mae'n golygu "lleidr" neu, yn gyffredinol, "person sy'n arwain ffordd o fyw troseddol" (yn y capasiti hwn, defnyddir y gair, er enghraifft, fel ffugenw'r protagonydd o'r ffilm "Tsotsi"). Yn ôl pob tebyg, daw'r gair o'r ferf ho tsots, "i hogi", a gafodd yr ystyr "arwain ffordd o fyw troseddol" yn ddiweddarach. Mae'r gair taal yn Afrikaans yn golygu "iaith."

Yn flaenorol, cafodd y jargon ei adnabod hefyd fel Flytaal, ond dyma'r elfen gyntaf, nid y gair Saesneg "fly", ond y gair slang Affricaneg flaai, sy'n golygu "cŵl", "dyfeisgar/cyfrwys".

Gramadeg a geirfa[golygu | golygu cod]

Mae'r geirfa yn gymysg - mae rhan fechan o'r geiriau o Afrikaans ond y mwyafrif o'r ieithoedd Sesotho a Swlŵeg. Mae ei sail gramadegol felly yn perthyn i'r ieithoedd Bantw. Mae geirfa yn datblygu gan ddefnyddio iaith frodorol y siaradwyr. Ceir geiriadur ar-lein syml o'r dafodiaith^[1]

Hanes[golygu | golygu cod]

Dechreuodd ffeonomenon y Tsotsitaal gyda datblygiad creoliaith a adnabwyd fel flaaitaal yn yr 1940au yn Sophiatown - ar y pryd, maestref ddu yng ngorllewin Johannesburg, a oedd yn enwog am ei diwylliant "du" trefol (yn enwedig jazz) ac am ei chyfradd uchel o drosedd. Seiliwyd y slang ar ramadeg Afrikaans (iaith y meistri ac iaith gyswllt o fath) gan ychwanegu nifer o eiriau gan Tswana, geiriau diweddarach o Swlŵeg a dechreuodd ieithoedd eraill syrthio iddo. Yn raddol dechreuwyd cyfeirio at y creoliaith yma fel Tsotsitaal hefyd, a dyna'r term ymbarél mwyaf cyfarwydd bellach.

Roedd Flytal yn iaith gudd i droseddwyr, a ddefnyddid i gyfathrebu heb fod yr heddlu na'r trigolion eraill yn ddeall yn llawn. Yn yr 1950au cynnar o ganlyniad i bolisïau apartheid, dymchwelwyd Sophiatown ei ddymchwel, adeiladwyd ardal ar gyfer y y 'gwynion tlawd' eu hadeiladu, Triomf yn ei le.

Yn y 1970au daeth y dirywiad yn sgil y ffaith bod Afrikaans, a oedd yn un o seiliau'r Tsotsitaal, wedi colli ei statws a defnyddoldeb wrth i ymwybyddiaeth a hyder y bobl groenddu, droi yn erbyn yr iaith. Dydy'r Tsostitaal wreiddiol prin yn bodoli bellach, ond mae'r term yn dal i gael ei harddel am koine sy'n gyfuniad o ieithoedd Affricanaidd nad sydd wedi eu sefydlogi na'i safonni.^[2]

Tra bod Flytaal a Tsotsitaal wedi eu seilio ar gramadeg Afrikaans datblygodd koine newydd yn yr 1970au yn seiliedig ar ramadeg Bantw cynhenid y bobl ddu. Y rhai mwyaf enwog o'r rhain yw isiCamtho (Iscamtho, Isicamtho, isiKamto), sy'n gyffredin yn Soweto ac yn seiliedig ar y gramadeg Swlŵeg neu Sesotho.

Statws cymdeithasol[golygu | golygu cod]

Oherwydd ei ddigwyddiad yn yr amgylchedd troseddol, ystyriwyd Tsotsitaal am amser maith fel iaith "dynion yn unig". Roedd y ferch a oedd yn siarad arno yn cael ei ystyried naill ai fel cariadion i'r gangster, neu fel putain. Yn Soweto, lle roedd trosedd yn chwarae rhan bwysig, esblygu'r Iskamto yn raddol o jargon i brif iaith cyfathrebu, gan ddileu'r rhwystrau rhwng ieithoedd Swlŵeg a Sesotho. Mae cenhedlaeth gyfan o bobl sydd wedi ei siarad ers plentyndod. Hefyd, mae isiCamtho yn ymledu ymysg merched yn raddol.

Defnyddir isiCamtho yn aml mewn cerddoriaeth bop (yn enwedig yn y genre kwaito nodweddiadol ar gyfer y boblogaeth ddu), mae caneuon ynddo i'w clywed ar y radio a'r teledu. Gellir clywed y koine ar orsafoedd radio fel YFM (Youth FM) a bydd artistiaid amlwg fel Zola7 yn siarad mewn Iscamtho ar y teledu ac fe'i chlywir hi ar raglenni pobl ifanc ar y teledu megis Yizo Yizo.^[3]

Defnyddir hi hefyd wrth hysbysebu ar gyfer cynulleidfa drefol, ifanc, ddu. Oherwydd ei dyfodiad yn Soweto a'i phresenoldeb ar y cyfryngau, mae IsKamtho bellach wedi ymledu ar draws De Affrica. Tra nad yw'r iaith wedi ei safonni a cheir amrywiaeth arni o ddinas i ddinas a gan ddibynnu ar gefndir ieithyddol y bobl lleol, mae elfennau o'r geirfa bellach yn adnabyddus ar draws y wlad, hyd yn oed os yw'r gramadeg a'r ymadroddion y dynamig a gallu newid o le i le. Amcangyfrifir fod nifer y siaradwyr Iskamto yn Soweto bellach oddeutu 0.5 miliwn.

Fodd bynnag, nid oes gan Iskamto statws swyddogol yn Ne Affrica, lle mae 11 o ieithoedd gwahanol yn cael eu hystyried yn swyddogol. Gwaherddir y defnydd yn yr ysgol. Mae sefyllfa baradocsaidd yn codi pan mae'r athro/athrawes yn addysgu'r plant yn "ieithoedd" brodorol, Zwlw neu Sesotho, ond dydy'r plant ddim yn gyfarwydd gyda fersiwn 'but' (neu 'dwfn') iaith eu nain a thaid o'r cefn gwlad. Gan nad yw isiCamtho yn iaith swyddogol nid oes chwaith gydnabyddiaeth iddi o fewn llysoedd barn De Affrica, fel sydd i'r iaithoedd eraill. Mae hyn hefyd yn achosi trafferthion mynegiant a chofnodi.^[2]

Ieithoedd "newydd" Affrica drefol[golygu | golygu cod]

Mae'r ffenomenon yma, o gymysgu a chymathu ieithoedd brodorol Affricanaidd yn gyffredin ar draws dinasoedd mawrion y cyfandir. Yn ninas Nairobi, Cenia geir y 'dafodiaith' Sheng.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

[1] ttps://www.bilingo.co.za/tsotsitaal-dictionary-2/^{[dolen marw]}

[youtube.com-2] 2.0 ^2.1 https://www.youtube.com/watch?v=Xhj5exLZwn0

[3] ttps://www.youtube.com/watch?v=iR3ymsTlB58

[1]

[2]

[3]