Sean-nós
| Enghraifft o'r canlynol | genre gerddorol, song type  |
|---|---|
| Math | Irish folk music, A cappella |
Mae Sean-nós (Gwyddeleg am "hen arddull") yn arddull addurnedig gyfoethog o ganu traddodiadol Gwyddelig digyfeiliant.
Disgrifiodd yr awdur a’r chwaraewr pibau Uilleann Tomas Ó Canainn y lleisiau fel:
"...ffordd gymhleth o ganu yn yr Aeleg, wedi'i gyfyngu'n bennaf i rai ardaloedd yng ngorllewin a de'r wlad. Mae'n ddigyfeiliant ac mae ganddi linell felodaidd addurnedig iawn ... Nid oes gan bob ardal yr un math o addurniad - mae rhywun yn dod o hyd i linell flodeuog iawn yn Connacht, yn cyferbynnu ag un llai addurnedig yn y de, ac, o gymharu, a symlrwydd amlwg yng nghaneuon y gogledd..."[1]
Dywedodd Ó Canainn hefyd: “...ni ellir deall unrhyw agwedd ar gerddoriaeth Wyddelig yn llawn heb werthfawrogiad dwfn o ganu ar y sean-nós.[2]
Gall caneuon ar y sean-nós fod yn gymharol syml, er eu bod yn aml yn hir, yn hynod arddullaidd ac yn gymhleth yn felodaidd. Mae perfformiad da yn gofyn am addurniadau sylweddol ac amrywiadau rhythmig o bennill i bennill.
Galwodd Ó Canainn y rhan fwyaf o addurniadau yn felismatic : mae nodyn yn cael ei ddisodli neu ei gyfoethogi gan grŵp o nodau cyfagos, yn hytrach nag addurniad "ansawdd cyfwng", yn yr hwn y defnyddir nodau ychwanegol i lenwi cyfwng rhwng dau nodyn.
Nodweddion cymdeithasol amrywiol[golygu | golygu cod]
“Crëwyd caneuon i gyd-fynd â gwaith dan do ac yn yr awyr agored, i fynegi’r emosiynau niferus – cariad a thristwch – o fywyd bob dydd, i adrodd ar ddigwyddiadau lleol a digwyddiadau hanesyddol eraill, ac yn aml i roi sylw i golli teulu a ffrindiau drwy farwolaeth neu allfudo."[3]
Mae’r rhyngweithio rhwng y perfformiwr a’r gynulleidfa yn agwedd hollbwysig o’r traddodiad sean-nós.[3]
Efallai y bydd angen perswadio'r canwr/canwr i ganu - gall hyn fod yn rhan o'r datganiad.
Gall y canwr o bryd i'w gilydd ddewis safle lle mae ei wyneb/wyneb tuag at gornel yr ystafell ac nid tuag at y gynulleidfa. Mae gan y swydd hon fanteision acwstig.
Nid oes rhaid i'r gynulleidfa fod yn dawel wrth ganu a gallant "gyfranogi" gydag anogaeth neu sylwebaeth. Weithiau bydd rhywun o'r gynulleidfa yn dod ymlaen ac, wedi'i symud gan y gân, yn dal llaw'r perfformiwr. Nid yw rhyngweithiadau o'r fath yn tarfu ar y gân ac yn aml bydd y canwr yn ymateb yn gerddorol.
Nodweddion Cerddorol[golygu | golygu cod]
Mae yna nifer o arddulliau rhanbarthol a phersonol. Serch hynny, gellir crybwyll rhai nodweddion cyffredinol canu ar y Sean-nós:
Canu unigol digyfeiliant yn yr iaith Wyddeleg yw canu ar y sean-nós yn y bôn. Mae tempo a rhythm yn rhydd, ac mae’r alaw yn amrywio o bennill i bennill ac o un perfformiad i’r nesaf. Mae braidd yn galed, weithiau trwynol yn gryf , ond byth "melys" llais yn nodweddiadol.
Mae'r cytseiniaid l, m, n, ac r yn aml dan straen ac yn ymestyn, gan arwain at sain tebyg i drôn. Defnyddir stop gyddfol (guttoral stop), nad yw fel arall yn gyffredin yn yr iaith Wyddeleg, yn aml.
Addurnir yr alaw mewn amrywiol ffyrdd, er enghraifft, trwy ganu sawl nodyn ar un sillaf (cymharol â churiad dwbl, mordent neu appoggiatura , cf. addurniad (cerddoriaeth). Mewn cyferbyniad, nid oes unrhyw vibrato ac nid oes unrhyw amrywiad mewn dynameg yn y canu ar y sean-nós.
Mae canu ar y sean-nós, yn debyg iawn i storïwr, angen cynulleidfa astud ac awyrgylch mwy cartrefol, tawel. Yn hanesyddol fe'i cynhaliwyd mewn cynulliadau mwy preifat, mewn céilí tŷ, dawnsfeydd, deffro neu briodasau. Dim ond gyda dirywiad y fath achlysuron traddodiadol yr ymddangosodd canu ar y sean-nôs hefyd mewn tafarndai , mewn gwyliau a chystadlaethau.
Nodweddion ieithyddol[golygu | golygu cod]
Mae'r term sean-nós yn cyfeirio'n gyffredinol at ganeuon a berfformir yn Saesneg neu Wyddeleg. Mae rhai o'r siantiau hyn yn facaronig, yn cyfuno dwy iaith neu fwy, Gwyddeleg a Saesneg fel arfer, ond hefyd Gwyddeleg a Ffrangeg, neu ieithoedd Ewropeaidd eraill gan gynnwys Lladin.
Y ffordd o ganu wrth gwrs sy’n nodweddiadol o’r arddull sean-nós, nid y testun na’r iaith. Serch hynny, mae rhai traddodiadolwyr yn haeru na ddylid ystyried caneuon uniaith Saesneg yn unig yn rhan o’r traddodiad sean-nôs.
Ar gyfer gwrandawyr neoffyt, mae'r gân sean-nós yn swnio'n debycach i synau cerddorol Arabeg neu Indiaidd na rhai Gorllewin Ewrop. Fodd bynnag, nid oes unrhyw dystiolaeth hanesyddol na gwyddonol o groesfridio o'r fath â dylanwadau nad ydynt yn rhai Ewropeaidd.
Hanes[golygu | golygu cod]
Nid tan ffurfio'r Conradh na Gailge yn 1893 y dechreuodd canu ar y sean nós gael ei gydnabod yn y byd Saesneg ei iaith. Cyflwynwyd y term sean-nós yn 1904 fel cyfieithiad o ganu traddodiadol ("yn yr hen arddull").
Nid yw oed a tharddiad y siant ar y sean-nós ei hun yn hysbys. Ysgrifennwyd y rhan fwyaf o'r caneuon sy'n cael eu canu heddiw rhwng 1600 a 1850.
Mae 'sean-nós' yn derm a ddaeth i'r amlwg yn ystod adfywiad yr iaith Wyddeleg gyda sefydlu Oireachtas na Gaeilge, pan ddechreuodd cystadlaethau canu fel rhan o'r ŵyl.[4] Roedd pobl yr Oireachtas am wahaniaethu rhwng canu brodorol (yr 'hen arddull') a'r math o ganu oedd i'w glywed o gwmpas y piano yn ystafelloedd eistedd y dosbarth canol (y 'steil newydd,' fyddech chi'n meddwl) yn y bryd hynny.[5]
Dawnsio[golygu | golygu cod]
Gelwir dawnsio traddodiadol yn ddawnsio sean-nós hefyd.
Dolenni allanol[golygu | golygu cod]
- Anthony McCann: Sean-nos singing – A Bluffers Guide. Archifwyd 2022-06-11 yn y Peiriant Wayback. folkmusic.net
- Eleanór a Rún yn cael ei chanu gan Róisín El Safty, enghraifft o ganu ar y ffurf Sean-nós
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ Tomas Ó'Canainn, Traditional Music in Ireland (London: Routledge and Kegan Paul, 1978), pp. 49, 71
- ↑ Ó Canainn, Tomas (1993). Traditional Music in Ireland. Cork, Ireland: Ossian Publications Ltd. ISBN 0-946005-73-7.
- ↑ 3.0 3.1 (Saesneg) Amhranaíocht ar an Sean-nós, Tomás Ó Maoldomhnaigh, Treoir, Volume 36 Number 1, 2004 Amhranaiocht ar an Sean-nos
- ↑ An Amhránaíocht Dhúchasach in Iarthar na hÉireann, Cartlanna Joe Éinniú[dolen marw]
- ↑ Máire Ní Choilm ag cur síos ar amhránaíocht ar an sean-nós.
