Defnyddiwr:Adda'r Yw/drafftiau/Rhyfeloedd Affganistan (1978–presennol)
Chwyldro Saur (1978)[golygu | golygu cod]
Ym 1973, cafodd Mohammed Zahir Shah, Brenin Affganistan, ei ddymchwel gan ei gefnder Mohammed Daoud Khan gyda chymorth Plaid Ddemocrataidd y Bobl (PDPA), a sefydlwyd Gweriniaeth Affganistan dan arlywyddiaeth Daoud. Erbyn diwedd y 1970au, roedd y cystadlu rhwng Daoud a'r comiwnyddion, a'r ymgecru rhwng dwy ymblaid y PDPA, y Parcham a'r Khalq, ar fin tanio. Ar 17 Ebrill 1978, saethwyd Mir Akbar Khyber, un o brif ideolegwyr y Parcham, yn farw yn Kabul. Nid yw'n sicr pwy oedd yn gyfrifol am ei lofruddio; cyhuddwyd y Gweinidog Mewnwladol Abdul Qadir Nuristani gan rai, ac Hafizullah Amin, arweinydd y Khalq, gan eraill. Yn ystod ei gynhebrwng, ar 19 Ebrill, gorymdeithiodd miloedd o gefnogwyr Khyber drwy strydoedd Kabul, a dychrynwyd Daoud gan y sloganau comiwnyddol a lafarganwyd ganddynt. Gorchmynnodd Daoud i'r lluoedd diogelwch syrthio'n drwm ar arweinyddiaeth y PDPA, ac arestiwyd Babrak Karmal ac eraill o hoelion wyth y comiwnyddion.[1]
Ar 27 Ebrill, lansiwyd coup d'état yn erbyn yr Arlywydd Daoud gan swyddogion comiwnyddol yn y fyddin. Cafodd ei alw'n "Chwyldro Saur" (Inqilab-e Saur) gan ei arweinwyr, gan gyfeirio at Saur, yr enw Dari ar yr ail fis yn y calendr Persiaidd (mis y Tarw yn ôl y Sidydd) ac i adlewyrchu taliadau chwyldroadol y comiwnyddion, a arddelid gan garfan y Khalq yn enwedig. Prif arweinwyr y coup oedd Abdul Qadir a Muhammad Rafi o'r Parcham, ac Aslam Watanjar a Sayid Muhammad Gulabzoi o'r Khalq. Danfonwyd tanciau, dan orchymyn Watanjar, i'r palas arlywyddol gyda chefnogaeth awyrennau ymladd a bomio o faes awyr Bagram. Erbyn 5 o'r gloch y bore ar 28 Ebrill, roedd Daoud a'r mwyafrif o'i deulu a'i gefnogwyr yn y palas wedi eu lladd. Cafodd aelodau amlwg o'r cyn-lywodraeth a phleidiau eraill, gan gynnwys Shula-i Javid ac Afghan Millat, eu herlid, a llofruddiwyd y cyn-brif weinidogion Nir Ahmad Etemadi a Muhammad Musa Shafiq.[1]
Gwrthryfel Herat (1979)[golygu | golygu cod]
Ar 15 Mawrth 1979 cychwynnodd miwtini yn 17eg Adran Byddin Affganistan yn Herat, mewn ymateb i drais gan y Khalq yn y cefn gwlad. Ymosodwyd ar aelodau'r Khalq a'u cynghorwyr Sofietaidd, ac ymgynulliodd trigolion y ddinas ar doeau eu tai i weiddi "Allahu Akbar" ac i ddathlu'r gwrthryfel.[2] O fewn ychydig o ddyddiau, ymunodd miloedd o filwyr a sifiliaid i wrthwynebu'r llywodraeth yn Herat. Dygwyd milwyr o Kandahar i ostegu'r gwrthryfel, a bu farw nifer fawr o drigolion yn sgil bomio'r ddinas.
Rhyfel yr Undeb Sofietaidd yn Affganistan (1979–89)[golygu | golygu cod]
Rhyfel Cartref (1989–92)[golygu | golygu cod]
Wedi enciliad yr Undeb Sofietaidd, gadawyd Affganistan mewn anhrefn ac adfail, ac heb ddatrysiad i'r gwrthdaro rhwng y llywodraeth a'r gwrthryfelwyr. Unwaith yr enciliodd y lluoedd Sofietaidd o'r wlad, cyhoeddwyd argyfwng cenedlaethol gan yr Arlywydd Mohammad Najibullah. Er nad oedd presenoldeb milwrol bellach gan yr Undeb Sofietaidd yn Affganistan, parhaodd y Cremlin i ddarparu cyflenwadau milwrol ac economaidd i lywodraeth Najibullah, yn ogystal â bwyd a thanwydd trwy gydol gaeafau 1990 a 1991.
Llwyddodd Najibullah i afael ar rym am dair blynedd wedi enciliad y Sofietiaid, er na enillai cefnogaeth y bobl yn llwyr. Yn sgil diddymu'r Undeb Sofietaidd yn niwedd 1991, gwrthododd Ffederasiwn Rwsia werthu cynnyrch olew i Affganistan, gan atal bwyd a thanwydd rhag cyrraedd y wlad yn ystod y gaeaf. Gwrthgiliodd y Cadfridog Abdul Rashid Dostum, gan ymgynghreirio ag Ahmed Shah Massoud a Sayed Jafar Naderi. O'r diwedd, cwympodd llywodraeth Najibullah a chipiwyd Kabul gan luoedd Dostam a Massoud ar 18 Ebrill 1992.
Rhyfel Cartref (1992–96)[golygu | golygu cod]
Ym 1992, cyhoeddwyd Gwladwriaeth Islamaidd Affganistan gan y llywodraeth drawsnewidiol, gyda chefnogaeth nifer o ymbleidiau'r gwrthryfelwyr. Dewiswyd Burhanuddin Rabbani, arweinydd y Jamiat-e Islami ("Cymdeithas Islamaidd"), yn arlywydd y wlad, ond yn ddiweddarach fe wrthodai ildio'r swydd, yn unol â'r cytundeb i rannu grym yn y drefn newydd, Amgylchynwyd Kabul gan grwpiau eraill y cyn-mujahideen, yn enwedig Hezb-e Islami ("Plaid Islamaidd"), dan arweiniad Gulbuddin Hekmatyar, ac ymosodant ar y brifddinas gyda magnelau a rocedi. Parodd y cyrchoedd hyn yn ysbeidiol am sawl blwyddyn, a dychwelodd anhrefn i'r ardaloedd cyfagos.
Yn niwedd 1994, daeth carfan Islamaidd ffwndamentalaidd y Taleban i'r amlwg dan arweiniad Mohammad Omar, ac erbyn 1996 llwyddasant i gipio'r rhan fwyaf o diriogaeth Affganistan bob yn ddarn, gyda chymorth grwpiau eithafol eraill ac Arabiaid Affganaidd a oedd yn gyn-filwyr y mujahideen. Ym Medi 1996, meddiannwyd Kabul o'r diwedd gan y Taleban.
Rhyfel Cartref (1996–2001)[golygu | golygu cod]
O 1996 i 2001, rheolwyd y wlad gan y Taleban, dan lywodraeth Emiriaeth Islamaidd Affganistan. Ar ei hanterth, rheolwyd rhyw 90% o diriogaeth y wlad gan yr emiriaeth, a'r gweddill yn y gogledd-ddwyrain gan wrthryfelwyr Cynghrair y Gogledd, a gydnabuwyd gan nifer o wledydd fel olynydd y Wladwriaeth Islamaidd. Bu'r frwydr rhwng y Taleban a Chynghrair y Gogledd heb enillydd nes 2001.
Rhyfel yr Unol Daleithiau yn Affganistan (2001–21)[golygu | golygu cod]
Cyfnod y goresgyniad (2001)[golygu | golygu cod]
Daeth y sefyllfa annatrys i ben yn sgil ymosodiadau 11 Medi, 2001 yn Unol Daleithiau America: gwrthododd y Taleban estraddodi Osama bin Laden, arweinydd al-Qaeda a gyhuddwyd gan yr Unol Daleithiau o gynllunio'r ymosodiadau, ac felly ymgynghreiriodd lluoedd arbennig Americanaidd â Chynghrair y Gogledd i oresgyn Affganistan a gyrru'r Taleban ar ffo. Disodlwyd y Taleban erbyn Rhagfyr 2001.
(2002–08)[golygu | golygu cod]
Yn sgil cwymp y Taleban, bu lluoedd yr Unol Daleithiau a'r glymblaid ryngwladol ar anterth eu grym. Aethant ati i drechu'r Taleban yn filwrol ym mhob rhan o'r wlad, ar y cyd ag ailadeiladu sefydliadau gwladwriaethol.
Gwrthryfel y Taleban[golygu | golygu cod]
- Prif: Gwrthryfel y Taleban
Cyfnod y gwrthchwyldro (2008–14)[golygu | golygu cod]
Mewn ymateb i atgyfodiad y Taleban, trodd yr Unol Daleithiau at athrawiaeth glasurol gwrthchwyldroadaeth. Dwysaodd y strategaeth hon yn sgil penderfyniad yr Arlywydd Barack Obama yn 2009 i gynyddu dros dro y niferoedd o luoedd Americanaidd yn Affganistan. Defnyddiwyd yr atgyfnerthiadau hyn i amddiffyn y boblogaeth rhag cyrchoedd y Taleban, ac i gefnogi ymdrechion i adfer cyn-wrthryfelwyr i'r gymdeithas wladol.
Yn 2011, cychwynnwyd ar amserlen i drosglwyddo cyfrifoldebau diogelwch yn raddol i luoedd milwrol ac heddluoedd yr Affganiaid, ac i encilio lluoedd tramor yn ôl o'r wlad. Fodd bynnag, bu cyrchoedd gan wrthryfelwyr a therfysgwyr, a marwolaethau sifilaidd a achoswyd gan weithredoedd milwrol y glymblaid, yn parhau'n uchel, ac nid oedd lluoedd Affganiaid yn medru ymdopi â gwrthsefyll y Taleban. Yn ffurfiol, daeth ymgyrch filwrol yr Unol Daleithiau a NATO yn Affganistan i ben yn Rhagfyr 2014.