Terfysg Tonypandy

Oddi ar Wicipedia
Terfysg Tonypandy
Enghraifft o'r canlynolterfysg Edit this on Wikidata
Dyddiad1910s Edit this on Wikidata
GwladwriaethDe Cymru Edit this on Wikidata
Plismyn yn blocio'r stryd yn ystod y terfysgoedd.

Anghydfod rhwng glowyr a pherchnogion Glofa'r Cambrian yn Ne Cymru, oedd Terfysg Tonypandy (neu Terfysg y Rhondda), a ddigwyddodd yn ardal Tonypandy a'r Rhondda yn 1910 a 1911.[1] Ymyrrodd Winston Churchill yn yr anghydfod, a ffyrnigodd y Cymry'n arw drwy ddanfon milwyr a heddweision o Loegr yn hytrach na chaniatau trafodaethau rhwng y glowyr a'u cyflogwyr.

Cefndir[golygu | golygu cod]

Dechreuodd yr anghydfod ar ôl i gwmni Naval Colliery Company agor gwythïen newydd ym Mhwll Ely ym Mhen-y-graig. Roedd y perchnogion yn dadlau bod y glowyr yn fwriadol yn gweithio'n arafach nag y gallent. Ar y llaw arall mynnai'r glowyr fod y wythien newydd yn fwy anodd i'w gweithio nag eraill. Telid y glowyr wrth y dunnell ac nid yn ôl yr awr; felly ni fyddai'r glowyr wedi elwa o weithio'n arafach.[2]

Ar 1 Medi 1910, cyhoeddodd perchnogion y lofa bosteri'n nodi eu bwriad i gau pob gwythien, a fyddai'n effeithio pob un o 950 gweithiwr y lofa.[2]:[p175] Aeth y dynion ar streic a galwodd y Cambrian Combine ddynion o du allan i'r ardal i dorri'r streic. Ffurfiodd y glowyr linellau piced a chynhaliodd Ffederasiwn Glowyr De Cymru falot, ac aeth 12,000 o lowyr cwmni'r Cambrian Combine ar streic.[2]:[p175] Gwrthododd y glowyr y cynnig o 2s 3c y tunnell.[2]:[p175]

Ar 2 Tachwedd, galwodd yr awdurdodau am gymorth milwrol i ddod â'r streic i ben ac i ddeilio gyda'r glowyr.[3]:[p109]

Y terfysg cyntaf: Tonypandy[golygu | golygu cod]

Erbyn 6 Tachwedd roedd pob glofa yn ne Cymru o eiddo Cambrian Combine, ar wahân i Lwynypia, wedi cau.[4] Amgylchynwyd Glofa Llwynypia gan lowyr a oedd ar streic, ac a oeddent yn gwrthwynebu'r ffaith fod streic-dorrwyr ar y ffordd yno i gadw'r lofa ar agor. Yn groes i gyngor yr arweinyddion, dechreuodd rhai glowyr daflu cerrig ar un o'r adeiladau; ar hyn, aeth yn frwydr rhwng y glowyr a heddlu Morgannwg. Ymledodd y terfysg i'r dref, hyd ddau o'r gloch y bore. Sylweddolodd Lionel Lindsay, prif heddwas Morgannwg, na allai ymdopi gyda chynifer o bobl ac anafiadau ar y ddwy ochr a galwodd am gymorth milwyr.[4]

Danfonwyd heddlu Metropolitanaidd Llundain, milwyr ar feirch y diwrnod wedyn, a'r milwyr o'r 18th Hussars i gyrraedd Pontypridd am 8:15 am.[3]:[p122] ar 9 Tachwedd. Roedd terfysg mewn sawl tref erbyn hyn, ac aeth rhai ohonynt i Aberaman, Llwynypia, y Porth a mannau eraill.[3]:[p122]

Nid aeth y rhan fwyaf o'r glowyr am driniaeth meddygol, gan y byddent wedyn yn cael eu herlyn am fod yn derfysgwyr. Gwyddom, fodd bynnag, i'r glowr Samuel Rhys farw wedi iddo gael ei drywanu gan blismon, ac y clwyfwyd 80 heddwas a 500 o bobl.[5] Erbyn hyn roedd aelodau o'r Lancashire Fusiliers hefyd wedi cyrraedd.

Yn Rhagfyr erlidiwyd 13 o lowyr o'r Gilfach Goch am eu rhan a chafwyd protestiadau enfawr y tu allan, gyda dros 10,000 o bobl yn cefnogi'r glowyr. Bu'r glowyr ar streic am gyfanswm o 10 mis, gan ddychwelyd yn Awst 1911.

Credir i'r terfysgoedd hyn ysgogi deddf newydd a orfodai'r cyflogwr i roi lleiafswm o gyflog i'w weithwyr.[6]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. Evans, Gwyn; Maddox, David (2010). The Tonypandy Riots 1910–11. Plymouth: University of Plymouth Press. ISBN 978-1-84102-270-3.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 Lewis, E.D. (1959). The Rhondda Valleys. London: Phoenix House.
  3. 3.0 3.1 3.2 Herbert, Trevor, gol. (1988). Wales 1880–1914: Welsh History and its sources. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 0-7083-0967-4.
  4. 4.0 4.1 Tonypandy heritage Archifwyd 2008-08-20 yn y Peiriant Wayback. Cyngor Rhondda Cynon Taf
  5. Powerhouse Development Plans[dolen marw] ar wefan Cyngor Rhondda Cynon Taf
  6. Jones L Cwmardy (first published 1937), a Lawrence & Wishart 1978, ISBN 978-0-85315-468-6