Gweld cod am Mongolia

{{Gwybodlen lle
| ynganiad  = {{wikidata|property|P443}}
| math = gwlad image1 sir
| enw_brodorol = <big>'''''Mongolia'''''<br /><small>''Монгол Улс ([[Mongoleg]])''</small></big>
| suppressfields= image1
| map lleoliad = [[Delwedd:LocationMongolia.svg|270px]]
| sefydlwyd = 29 Rhagfyr 1911 (Annibyniaeth oddi wrth y [[Brenhinllin Qing]])<br />26 Tachwedd 1924 (Sefydlu Gweriniaeth y Bobl (1924 i 1992))
| banergwlad = [[Delwedd:Flag of Mongolia.svg|170px]]
}}

Gwlad [[tirgaeedig|dirgaeedig]] i'r gogledd o [[Gweriniaeth Pobl Tsieina|Weriniaeth Pobl Tsieina]] ac i'r de o [[Rwsia]] yw '''Mongolia'''. Roedd hi'n rhan o [[Tsieina]] hyd [[1921]] pan enillodd ei hannibyniaeth. [[Prifddinas]] y wlad yw [[Ulan Bator]]. Mongolia yw ail wlad dirgaeedig fwyaf y byd, ar ôl [[Casachstan]].

[[Gwlad dirgaeedig]] yn [[Dwyrain Asia|Nwyrain Asia]] yw '''Mongolia''', sy'n ffinio â [[Rwsia]] i'r gogledd a [[Gweriniaeth Pobl Tsieina|Tsieina]] i'r de. Mae ganddi arwynebedd o 1,564,116 km sg (603,909 milltir sg). Amcangyfrifwyd  gan [[Biwro Cyfrifiad yr Unol Daleithiau|Fiwro Cyfrifiad yr UD]]<ref name="US Census">{{Cite web|title=U.S. Census Bureau International Data Base|url=https://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071211182206/http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html|archivedate=2007-12-11|access-date=2013-06-28}}</ref> fod cyfanswm poblogaeth Mongolia yn 2015 yn 3,000,251 o bobl, safle tua 121 yn y byd, a thua 300,000 o bobl yn llai na Chymru. Mae hyn yn ei gwneud y[[Rhestr o wledydd yn nhrefn eu dwysedd poblogaeth|wladwriaeth sofran fwyaf gwasgaredig]] yn y byd.

Mongolia yw'r wlad dirgaeedig fwyaf yn y byd nad yw'n ffinio â môr caeedig, ac mae llawer o'i hardal wedi'i gorchuddio â [[Stepdir|phaith]] glaswelltog, gyda mynyddoedd i'r gogledd a'r gorllewin ac [[Gobi|Anialwch Gobi]] i'r de. Mae [[Ulan Bator|Ulaanbaatar]], y brifddinas a'r ddinas fwyaf, yn gartref i tua hanner poblogaeth y wlad.

Mae tiriogaeth Mongolia heddiw wedi'i rheoli gan amrywiol ymerodraethau crwydrol (nomadig), gan gynnwys y Xiongnu, y Xianbei, y Rouran, y Khaganate Tyrcaidd Cyntaf, yr Ail Turkic Khaganate, yr Uyghur Khaganate ac eraill. Yn 1206, sefydlodd [[Genghis Khan]] [[Ymerodraeth y Mongol]], a ddaeth yn ymerodraeth tir gyffiniol fwyaf mewn hanes. Gorchfygodd ei ŵyr [[Kublai Khan]] Tsieina yn iawn a sefydlu [[Brenhinllin Yuan|Brenhinllyn Yuan]]. Ar ôl cwymp yr Yuan, enciliodd y [[Mongolwyr|Mongoliaid]] i Fongolia ac ailddechreuodd eu patrwm o wrthdaro carfannol, ac eithrio yn ystod oes Dayan Khan a Tumen Zasagt Khan.

Yn yr 16g, ymledodd Bwdhaeth Tibet i Fongolia, ac aeth ymhellach gan [[Brenhinllin Qing|Frenhinllin Qing]] a sefydlwyd gan Manchu, a amsugnodd y wlad yn yr [[17g]]. Erbyn dechrau'r 20g, roedd bron i draean o'r boblogaeth oedolion gwrywaidd yn fynachod Bwdhaidd.<ref>{{Cite web|title=Mongolia – Religion|url=http://asia.isp.msu.edu/wbwoa/east_asia/mongolia/religion.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150315082839/http://asia.isp.msu.edu/wbwoa/east_asia/mongolia/religion.htm|archivedate=March 15, 2015|access-date=January 24, 2015|website=Michigan State University}}</ref> Ar ôl cwymp llinach Qing ym 1911, datganodd Mongolia ei hannibyniaeth, a gwireddwyd hynny'n llawyr ym 1921. Yn fuan wedi hynny, daeth y wlad yn wladwriaeth lloeren i'r [[Yr Undeb Sofietaidd|Undeb Sofietaidd]]. Ym 1924, sefydlwyd Gweriniaeth Pobl Mongolia fel gwladwriaeth sosialaidd.<ref name="Sik">{{Cite book|last=Sik|first=Ko Swan|url=https://books.google.com/books?id=H1ecjepq80QC&pg=PA39|title=Nationality and International Law in Asian Perspective|year=1990|isbn=9780792308768|page=39|publisher=Martinus Nijhoff Publishers|access-date=2013-06-28}}</ref> Ar ôl chwyldroadau gwrth-gomiwnyddol 1989, cynhaliodd Mongolia ei chwyldro democrataidd heddychlon ei hun yn gynnar yn 1990. Arweiniodd hyn at system amlbleidiol, cyfansoddiad newydd ym 1992, a thrawsnewidiodd i economi marchnad.

Mae tua 30% o'r boblogaeth yn [[Nomad|grwydrol]] neu'n lled-nomadig; mae'r diwylliant ceffylau'n parhau i fod yn rhan bwysig iawn o bob elfen o fywyd. [[Bwdhaeth]] yw'r grefydd fwyafrifol (51.7%), a di-grefydd yw'r ail grŵp mwyaf (40.6%). [[Islam]] yw'r trydydd hunaniaeth grefyddol fwyaf (3.2%), wedi'i grynhoi ymhlith y Kazakhiaid ethnig. Mongoliaid ethnig yw rhan fwyaf y dinasyddion, gyda thua 5% o'r boblogaeth yn Kazakhiaid, Tuvaniaid, a lleiafrifoedd ethnig eraill, sydd wedi'u crynhoi'n arbennig yn ngorllewin y wlad.

Mae Mongolia'n aelod o'r [[Y Cenhedloedd Unedig|Cenhedloedd Unedig]], Dialog Cydweithredol Asia, y G77, Banc Buddsoddi Seilwaith Asiaidd, y [[Mudiad Heb Aliniad]] ac mae'n bartner byd-eang NATO. Ymunodd Mongolia â [[Sefydliad Masnach y Byd]] ym 1997 ac mae'n ceisio ehangu ei gwaith oddi mewn i grwpiau economaidd a masnach eraill. 

== Geirdarddiad ==
Mae'r enw 'Mongolia' yn golygu "Gwlad y Mongols" yn [[Lladin]]. Mae'r gair Mongolaidd ''"Mongol"'' ( монгол ) o darddiad ansicr. Cynigiodd Sükhbataar (1992) a de la Vaissière (2021) ei fod yn deillio o Mugulü, sylfaenydd y Rouran Khaganate yn y [[4g]],<ref>{{Cite book|first=Г.|last=Сүхбаатар|title=Монголын эртний түүх судлал, III боть|year=1992|volume=3|pages=330–550|language=mn|trans-title=Historiography of Ancient Mongolia, Volume III|chapter=Монгол Нирун улс|trans-chapter=Mongol Nirun ([[Rouran]]) state}}</ref> a sgwennwyd yn gyntaf fel y 'Mungu',<ref name="Svanty">{{Cite book|last=Svantesson|first=Jan-Olof|last2=Tsendina|first2=Anna|last3=Karlsson|first3=Anastasia|last4=Franzén|first4=Vivian|title=The Phonology of Mongolian|pages=103–105|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=2005|isbn=978-0199554270|series=Phonologies of the World's Languages}}</ref> ([[Tsieineeg|Tsieinëeg]]:蒙兀, Tsieinëeg Modern: ''Měngwù'', Tsieinëeg Canol: ''Muwngu''<ref>{{Cite book|last=Pulleyblank|first=Edwin George|url=https://books.google.com/books?id=qBvsXylluO4C|title=Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin|publisher=UBC Press|year=1991|isbn=0-7748-0366-5}}</ref>). Mae'n bosib fod y Mungu hwn yn dod o gangen o'r Shiwei mewn rhestr [[Brenhinllin Tang|llinach Tang]] o'r 8g o lwythau gogleddol, yn ôl pob tebyg yn gysylltiedig â'r Liao -era ''Mungku''<ref name="Svanty" /> (Tsieinëeg: 蒙古, ''Měnggǔ'' neu ''MuwngkuX'' ).

Ers mabwysiadu Cyfansoddiad newydd Mongolia ar 13 Chwefror 1992, enw swyddogol y wladwriaeth yw "Mongolia" (''Mongol Uls'').

== Demograffeg ==
[[Delwedd:Chinggis_Square.jpg|bawd| [[Ulan Bator|Ulaanbaatar]] yw prifddinas a dinas fwyaf Mongolia.]]
[[Delwedd:Yurt_in_Ulan_Bator.JPG|bawd|Yr iwrt]]
Amcangyfrifwyd cyfanswm poblogaeth Mongolia yn Ionawr 2015 gan [[Biwro Cyfrifiad yr Unol Daleithiau|Fiwro Cyfrifiad yr UD]]<ref name="US Census">{{Cite web|title=U.S. Census Bureau International Data Base|url=https://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071211182206/http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html|archivedate=2007-12-11|access-date=2013-06-28}}</ref> yn 3,000,251 o bobl, safle tua 121 yn y byd, a thua 300,000 yn llai na Chymru. Ond mae Swyddfa Materion [[Adran Wladol yr Unol Daleithiau|Gwladol]] Dwyrain Asia a'r Môr Tawel yr Unol Daleithiau yn defnyddio amcangyfrifon y Cenhedloedd Unedig (CU)<ref>{{Cite web|date=February 28, 2010|title=U.S. Department of State. Bureau of East Asian and Pacific Affairs. Background Note:Mongolia|url=https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/2779.htm|access-date=2010-05-02|publisher=State.gov|archivedate=17 Chwefror 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200217133623/https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/2779.htm}}</ref> yn lle amcangyfrifon Biwro Cyfrifiad UDA. Mae tua 59% o gyfanswm y boblogaeth o dan 30 oed, ac mae 27% ohonynt o dan 14 oed. Mae'r boblogaeth felly'n gymharol ifanc ac mae hyn wedi rhoi straen ar economi Mongolia.

=== Ieithoedd ===
[[Delwedd:Mörön_Public_Library_and_Museum.jpg|bawd| Llyfrgell Gyhoeddus ac Amgueddfa yn Mörön, talaith Khövsgöl yn dangos arwyddion yn Mongoleg (Sgript a Cyrillig Mongolaidd) a Saesneg]]
Iaith swyddogol a chenedlaethol Mongolia yw [[Mongoleg]], sy'n aelod o'r teulu o [[Ieithoedd Mongolaidd]]; y dafodiaith safonol yw Khalkha Mongoleg. Mae'n cydfodoli â gwahanol ieithoedd eraill y teulu, sy'n ddealladwy i raddau helaeth, fel Oirat, Buryat, a Khamniganeg. Mae sawl tafodiaith wedi dod yn debycach i'r dafodiaith ganolog Khalkha yn ystod y blynyddoedd diwethaf, oherwydd y cyfryngau traddodiadol a'r cyfryngau cymdeithasol.<ref name=":1">{{Cite book|last=Marzluf|first=Philip|title=The Routledge international handbook of language education policy in Asia|last2=Saruul-Erdene|first2=Myagmar|date=2019|publisher=Routledge, Taylor & Francis Group|isbn=978-1-317-35449-9|editor-last=Kirkpatrick|editor-first=Andy|series=Routledge international handbooks|location=London; New York|chapter=Mongolia: Language education policy|editor-last2=Liddicoat|editor-first2=Anthony J.}}</ref>

Lleolir mwyafrif siaradwyr y tafodieithoedd hyn yn rhan orllewinol y wlad, yn [[Talaith Bayan-Ölgii|Bayan-Ölgii]], Uvs, a Khovd. Y [[Casacheg]], sy'n [[Ieithoedd Tyrcaidd|iaith Dyrcaidd]], yw iaith y mwyafrifol yn Bayan-Ölgii, tra bod Tuvan yn iaith Dyrciaidd arall a siaredir yn Khövsgöl. Iaith Arwyddion Mongoleg yw prif iaith y gymuned fyddar.

Ers 1990, mae Saesneg wedi disodli'r Rwsieg yn gyflym fel yr iaith dramor fwyaf poblogaidd ym Mongolia.<ref>{{Cite book|last=Shinjee|first=Bolormaa|url=https://www.taylorfrancis.com/books/edit/10.4324/9781003198345/routledge-handbook-sociolinguistics-around-world-martin-ball-rajend-mesthrie-chiara-meluzzi|title=The Routledge Handbook of Sociolinguistics Around the World|last2=Dovchin|first2=Sender|date=2023-07-28|publisher=Routledge|isbn=978-1-003-19834-5|editor-last=Ball|editor-first=Martin J.|edition=2|location=London|chapter=SOCIOLINGUISTICS IN MONGOLIA|doi=10.4324/9781003198345|editor-last2=Mesthrie|editor-first2=Rajend|editor-last3=Meluzzi|editor-first3=Chiara}}</ref><ref>{{Cite book|last=Marzluf|first=Philip|title=The Routledge international handbook of language education policy in Asia|last2=Saruul-Erdene|first2=Myagmar|date=2019|publisher=Routledge, Taylor & Francis Group|isbn=978-1-317-35449-9|editor-last=Kirkpatrick|editor-first=Andy|series=Routledge international handbooks|location=London; New York|chapter=Mongolia: Language education policy|editor-last2=Liddicoat|editor-first2=Anthony J.}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMarzlufSaruul-Erdene2019">Marzluf, Philip; Saruul-Erdene, Myagmar (2019). </cite></ref><ref>{{Cite journal|last=Цыбенова|first=Ч. С.|last2=Жалсанова|first2=В. Г.|date=2022-08-31|title=Русский язык в повседневном дискурсе монголов (данные экспертного опроса)|url=https://www.nauka-dialog.ru/jour/article/view/3964|journal=Научный диалог|language=ru|volume=11|issue=6|pages=158–181|doi=10.24224/2227-1295-2022-11-6-158-181|issn=2227-1295}}</ref> Yn y cyfnod comiwnyddol, roedd Rwsieg yn iaith hanfodol ar gyfer symudedd a chyfathrebu proffesiynol, gyda nifer fawr o fyfyrwyr yn astudio yn yr [[Yr Undeb Sofietaidd|Undeb Sofietaidd]] yn ogystal â nifer fawr o weithwyr proffesiynol Sofietaidd a milwyr wedi'u lleoli o fewn Mongolia.<ref name=":1" /> Ers hynny, fodd bynnag, mae system addysg Mongolia wedi symud i ffwrdd o'r Undeb Sofietaidd i'r Gorllewin. Daeth y Saesneg yn brif iaith dramor, oherwydd y cyfryngau rhyddfrydol, asiantaethau cymorth rhyngwladol, twf addysg breifat a thiwtora, yn ogystal â pholisi llywodraeth y wlad. Ym mlwyddyn academaidd 2014-2015, astudiodd 59% o fyfyrwyr y Saesneg mewn ysgolion uwchradd cyhoeddus.<ref name=":1" /> Yn 2023, cyhoeddwyd mai'r Saesneg yw'r "iaith dramor gyntaf", ac y dylid ei haddysgu o'r drydedd flwyddyn ysgol.<ref>{{Cite web|last=Б.Анхтуяа|date=2023-08-02|title=Mongolia makes English the first foreign language in secondary education - News.MN|url=https://news.mn/en/799615/|access-date=2024-05-19|website=News.MN - The source of news|language=en}}</ref>

Yn dilyn wrth ei sodlau, yn y flwyddyn academaidd 2014-2015, roedd (yn ôl poblogrwydd), Saesneg, [[Tsieineeg|Tsieinëeg]], Rwsieg, [[Japaneg|Japaneaidd]] a [[Coreeg|Chorëeg]]. Mae degau o filoedd o Fongoliaid yn gweithio yn Ne Korea,<ref>{{Cite news|last=Han|first=Jae-hyuck|date=May 5, 2006|title=Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean|publisher=Office of the President, Republic of Korea|url=http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|access-date=2007-08-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20070930015517/http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|archive-date=Medi 30, 2007}}</ref> gan ffurfio'r grŵp mwyaf o Fongoliaid tramor.

=== Crefydd ===
{| class="wikitable floatright sortable" style="font-size: 90%"
|+ Crefydd ym Mongolia<br /><small>(poblogaeth 15 oed a hŷn) </small>
! Crefydd
! Poblogaeth
! Rhan
|-
| '''Anghrefyddol'''
| 735,283
| 38.6%
|-
| '''Crefyddol'''
| ''1,170,283''
| ''61.4%''
|-
| [[Bwdhaeth]]
| 1,009,357
| 53.0%
|-
| [[Islam]]
| 57,702
| 3.0%
|-
| [[Siamanaeth|Shamaniaeth]]
| 55,174
| 2.9%
|-
| [[Cristnogaeth|Cristionogaeth]]
| 41,117
| 2.2%
|-
| Crefyddau eraill
| 6,933
| 0.4%
|-
| '''Cyfanswm'''
| '''1,905,566'''
| '''100.0%'''
|}
Yn ôl Cyfrifiad Cenedlaethol 2010, ymhlith Mongoliaid 15 oed a hŷn, roedd 53% yn Fwdhyddion, tra bod 39% yn [[Anghrefydd|ddigrefydd]].

Mae [[Siamanaeth|siamaniaeth Mongolia]] wedi cael ei harfer yn eang trwy gydol hanes yr hyn a enwir bellach yn 'Mongolia', gyda chredoau tebyg yn gyffredin ymhlith nomadiaid canolbarth Asia. Yn raddol fe wnaethant ildio i Fwdhaeth Tibet, ond mae siamaniaeth wedi gadael ei marc ar ddiwylliant crefyddol y Mongol, ac mae'n parhau i gael ei ymarfer. Mae Kazakhiaid gorllewin Mongolia, rhai Mongoliaid, a phobloedd Tyrcaidd eraill yn y wlad yn draddodiadol yn cydio'n dynn mewn [[Islam|Islamaeth]].

== Llywodraeth a gwleidyddiaeth ==
[[Delwedd:Mongolian_parliament_members.jpg|chwith|bawd| Siambr Khural Fawr y Wladwriaeth mewn sesiwn]]
Mae Mongolia yn [[Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo|weriniaeth ddemocrataidd]] gynrychioliadol lled-arlywyddol gydag Arlywydd a etholir yn uniongyrchol.<ref name="Draft">{{Cite journal|last=Shugart|first=Matthew Søberg|author-link=Matthew Søberg Shugart|date=Medi 2005|title=Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns|url=http://dss.ucsd.edu/~mshugart/semi-presidentialism.pdf|journal=Graduate School of International Relations and Pacific Studies|archive-url=https://web.archive.org/web/20080819200307/http://dss.ucsd.edu/~mshugart/semi-presidentialism.pdf|archive-date=August 19, 2008|access-date=21 Chwefror 2016}}</ref><ref name="Dual">{{Cite journal|last=Shugart|first=Matthew Søberg|author-link=Matthew Søberg Shugart|date=December 2005|title=Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns|url=http://www.palgrave-journals.com/fp/journal/v3/n3/pdf/8200087a.pdf|journal=French Politics|volume=3|issue=3|pages=323–351|doi=10.1057/palgrave.fp.8200087|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304053112/http://www.palgrave-journals.com/fp/journal/v3/n3/pdf/8200087a.pdf|archive-date=March 4, 2016|access-date=21 Chwefror 2016|quote=Even if the president has no discretion in the forming of cabinets or the right to dissolve parliament, his or her constitutional authority can be regarded as 'quite considerable' in Duverger's sense if cabinet legislation approved in parliament can be blocked by the people's elected agent. Such powers are especially relevant if an extraordinary majority is required to override a veto, as in '''Mongolia''', Poland, and Senegal.}}</ref>  Mae'r bobl hefyd yn ethol y dirprwyon yn y cynulliad cenedlaethol, sef Khural Fawr y Wladwriaeth. Yr arlywydd sy'n penodi'r prif weinidog, ac yn enwebu'r cabinet ar gynnig y prif weinidog. Mae cyfansoddiad Mongolia yn gwarantu rhyddid o sawl math, gan gynnwys rhyddid mynegant llawn a chrefydd. Diwygiodd Mongolia ei chyfansoddiad yn 2019 gan drosglwyddo rhai pwerau o'r arlywydd i'r prif weinidog.<ref>{{Cite web|last=Adiya|first=Amar|date=2022-06-30|title=Mongolia Looks Into New Parliamentary System|url=https://www.mongoliaweekly.org/post/mongolia-looks-into-new-parliamentary-system|access-date=2023-03-25|website=Mongolia Weekly|language=en|archivedate=25 Mawrth 2023|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230325212159/https://www.mongoliaweekly.org/post/mongolia-looks-into-new-parliamentary-system}}</ref> Ar 31 Mai 2023, cymeradwyodd senedd Mongolia welliant cyfansoddiadol a gynyddodd nifer y seddi o 76 i 126 ac a newidiodd y system etholiadol gan ailgyflwyno pleidleisio plaid gyfrannol.<ref>{{Cite web|date=2023-07-25|title=Concerns Over Foreign Meddling Rise in Mongolia's Elections|url=https://www.mongoliaweekly.org/post/concerns-over-foreign-meddling-rise-in-mongolia-s-elections|access-date=2023-07-25|website=Mongolia Weekly|language=en}}</ref>

Mae gan Mongolia nifer o bleidiau gwleidyddol; y mwyaf yw Plaid y Bobl Mongolaidd a'r Blaid Ddemocrataidd. Mae'r sefydliad anllywodraethol Freedom House yn ystyried bod Mongolia yn rhydd.<ref>{{Cite web|title=Freedom in the World, 2024, Mongolia|url=https://freedomhouse.org/country/mongolia/freedom-world/2024|access-date=27 Mai 2024|publisher=Freedom House}}</ref>
[[Delwedd:Archers_in_Traditional_Mongolian_Outfits_Guide_Secretary_Kerry_as_He_Prepares_to_Shoot_an_Arrow_at_a_"Mini-Nadaam"_Outside_Ulaanbaatar_(27443915682).jpg|bawd|Arlywydd Mongolia Tsakhia Elbegdorj gydag Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau [[John Kerry]], Mehefin 2016]]
Mae Arlywydd Mongolia yn gallu rhoi feto ar gyfreithiau'r senedd, penodi barnwyr ac ynad y llysoedd a phenodi llysgenhadon. Gall y senedd ddiystyru’r feto hwn drwy bleidlais fwyafrifol o ddwy ran o dair. Mae cyfansoddiad Mongolia'n darparu tri peth angenrheidiol ar gyfer swydd fel Arlywydd: rhaid i'r ymgeisydd fod o Fongolia, bod o leiaf 45 mlwydd oed, ac wedi byw ym Mongolia am bum mlynedd cyn cymryd y swydd. Rhaid i'r Arlywydd hefyd atal aelodaeth o'i blaid.<ref>{{Cite web|title=МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН 2017 ОНЫ СОНГУУЛИЙН 2 ДАХЬ САНАЛ ХУРААЛТЫН ДҮН|language=Mongolian|url=http://www.gec.gov.mn/details/2188|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170710125442/http://gec.gov.mn/details/2188|archivedate=10 Gorffennaf 2017|access-date=11 Gorffennaf 2017}}</ref>

Mae Mongolia'n defnyddio [[deddfwrfa]] [[Unsiambraeth|unsiambr]], sef Khural Fawr y Wladwriaeth, gyda 76 o seddi, sy'n cael ei chadeirio gan Lefarydd y Tŷ. Caiff ei haelodau eu hethol yn uniongyrchol, bob pedair blynedd, drwy bleidlais boblogaidd.  Yn unol â gwelliant cyfansoddiadol 2023 cynyddodd y senedd nifer y seddi o 76 i 126.<ref>{{Cite web|last=Adiya|first=Amar|date=2023-07-25|title=How is Mongolia Addressing Concerns Over Foreign Meddling in Elections?|url=https://www.mongoliaweekly.org/post/concerns-over-foreign-meddling-rise-in-mongolia-s-elections|access-date=2024-05-17|website=Mongolia Weekly|language=en|archivedate=25 Gorffennaf 2023|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230725143104/https://www.mongoliaweekly.org/post/concerns-over-foreign-meddling-rise-in-mongolia-s-elections}}</ref>

==== Llysgenadaethau ====
Mae Mongolia'n cynnal llawer [[Llysgenhadaeth|o genadaethau diplomyddol]] mewn gwledydd eraill ac mae ganddi [[Llysgenhadaeth|lysgenadaethau]] ledled y byd.<ref>{{Cite web|title=Mongolia Embassies & Consulates|url=https://www.embassypages.com/mongolia|access-date=18 Chwefror 2018|website=EmbassyPages.com|archivedate=2 Medi 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180902181641/https://www.embassypages.com/mongolia}}</ref> Mewn cymhariaeth, gan nad yw Cymru'n wlad annibynnol sofran, nid yw'n cynnal yr un cenhadaeth ddiplomyddol nac unrhyw lysgenhadaeth.
 
{{div col|colwidth=10em}}
*[[Ankara]]
*[[Astana]]
*[[Bangkok]]
*[[Beijing]]
*[[Berlin]]
*[[Brasilia]]
*[[Brwsel]]
*[[Budapest]]
*[[Cairo]]
*[[Canberra]]
*[[Hanoi]]
*[[Havana]]
*[[Jakarta]]
*[[Kuala Lumpur]]
*[[Dinas Coweit]]
*[[Llundain]]
*[[Moscfa]]
*[[Delhi Newydd]]
*[[Ottawa]]
*[[Paris]]
*[[Prag]]
*[[Pyongyang]]
*[[Rhufain]]
*[[Seoul]]
*[[Singapôr]]
*[[Sofia]]
*[[Stockholm]]
*[[Tokyo]]
*[[Fiena]]
*[[Vientiane]]
*[[Warsaw]]
*[[Washington, D.C.]]
{{div col end}}

=== Milwrol ===
[[Delwedd:Vostok-2018_military_manoeuvres_(2018-09-13)_51.jpg|bawd| Baneri cenedlaethol Mongolia, Tsieina a Rwsia wedi'u gosod ar gerbydau arfog yn ystod ymarfer milwrol yn 2018 yn Nwyrain Siberia]]
Cefnogodd Mongolia ymosodiad Irac yn 2003, ac mae wedi anfon sawl mintai olynol o rhwng 103 a 180 o filwyr i [[Irac]] . Anfonwyd tua 130 o filwyr i [[Affganistan]] hefyd. Mae 200 o filwyr Mongolia'n gwasanaethu yn [[Sierra Leone]] ar fandad y Cenhedloedd Unedig i amddiffyn llys arbennig y Cenhedloedd Unedig a sefydlwyd yno, ac yng Ngorffennaf 2009, penderfynodd Mongolia anfon bataliwn i [[Tsiad]] i gefnogi MINURCAT.<ref>{{Cite web|title=Ban Ki-Moon on press conference in Ulaanbaatar, Gorffennaf 27th, 2009|url=http://www.un.org/apps/sg/offthecuff.asp?nid=1312|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110503184917/http://www.un.org/apps/sg/offthecuff.asp?nid=1312|archivedate=May 3, 2011|access-date=2010-05-02|publisher=Un.org}}</ref>

Rhwng 2005 a 2006, anfonwyd tua 40 o filwyr at filwyr Gwlad Belg a Lwcsembwrg yn [[Cosofo]]. Ar 21 Tachwedd 2005, [[George W. Bush]] oedd arlywydd cyntaf erioed yr Unol Daleithiau i ymweld â Mongolia.<ref>{{Cite web|title=President George W. Bush Visits Mongolia|url=http://mongolia.usembassy.gov/potus_visit.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080229154823/http://mongolia.usembassy.gov/potus_visit.html|archivedate=February 29, 2008|access-date=2013-06-30|publisher=US embassy in Mongolia, 2005}}</ref> Yn 2004, dan gadeiryddiaeth Bwlgaria, gwahoddodd [[Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad Ewrop|Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop]] (OSCE) Mongolia fel ei bartner Asiaidd diweddaraf.

=== Addysg ===
Yn ystod cyfnod sosialaidd y wladwriaeth, roedd addysg yn un o'r meysydd lle cafwyd cynnydd arwyddocaol iawn ym Mongolia. Cyn Gweriniaeth y Bobl, roedd cyfraddau llythrennedd yn is nag un y cant ond erbyn 1952, cafodd anllythrennedd ei ddileu bron yn gyfangwbwl,<ref>{{Cite news|title=Mongolian People's Republic|work=TheFreeDictionary.com|url=http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Mongolian+People's+Republic|access-date=2016-11-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20170212105459/http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Mongolian+People%27s+Republic|archive-date=February 12, 2017}}</ref> yn rhannol trwy ddefnyddio ysgolion preswyl tymhorol ar gyfer plant o deuluoedd crwydrol. Torrwyd cyllid i’r ysgolion preswyl hyn yn y [[1990au]], a chafwyd canran uwch o anllythrennedd.

Bu addysg gynradd ac uwchradd yn para deng mlynedd yn flaenorol, ond fe'i hehangwyd i undeg-un mlynedd. Ers 2019-2020 sefydlwyd system 12 mlynedd.<ref>{{Cite web|title=Зургаан настнууд зутрах шинжтэй|url=http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134602|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130525093517/http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134602|archivedate=May 25, 2013|access-date=2013-06-28|publisher=Olloo.mn|language=mn}}</ref>

Ers 2006 dysgir Saesneg ym mhob ysgol uwchradd ar hyd a lled Mongolia, gan gychwyn ym mlwyddyn 4.<ref>{{Cite web|last=Dovchin|first=Sender|date=2021-10-04|title=The Rise of English in Mongolia|url=https://www.mongoliaweekly.org/post/the-rise-of-english-in-mongolia|access-date=2023-03-25|website=Mongolia Weekly|language=en|archivedate=25 Mawrth 2023|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230325212203/https://www.mongoliaweekly.org/post/the-rise-of-english-in-mongolia}}</ref>

Mae prifysgolion cenedlaethol Mongolia i gyd yn ganghennau o [[Prifysgol Genedlaethol Mongolia|Brifysgol Genedlaethol Mongolia]] a Phrifysgol Gwyddoniaeth a Thechnoleg Mongolia. Mae bron i dri o bob pump o bobl ifanc Mongolia bellach yn cofrestru yn y brifysgol. Bu cynnydd chwe gwaith yn nifer y myfyrwyr rhwng 1993 a 2010.<ref>Jakob Engel and Annalisa Prizzon, with Gerelmaa Amgaabazar, Gorffennaf 2014, From decline to recovery: Post-primary education in
Mongolia, {{Cite web|title=Development Progress|url=http://www.developmentprogress.org/sites/developmentprogress.org/files/case-study-summary/mongolia_summary_digi.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141016014354/http://www.developmentprogress.org/sites/developmentprogress.org/files/case-study-summary/mongolia_summary_digi.pdf|archivedate=October 16, 2014|access-date=2014-10-10}}</ref> Roedd Mongolia yn safle 67 yn y Mynegai Arloesedd Byd-eang yn 2024, i lawr o 53 yn 2019.<ref>{{Cite web|url=https://www.wipo.int/web-publications/global-innovation-index-2024/assets/67729/2000%20Global%20Innovation%20Index%202024_WEB2.pdf|title=Global Innovation Index 2024. Unlocking the Promise of Social Entrepreneurship|access-date=2024-10-01|last=[[World Intellectual Property Organization]]|year=2024|isbn=978-92-805-3681-2|doi=10.34667/tind.50062|website=www.wipo.int|location=Geneva|page=18}}</ref><ref>{{Cite book|last=WIPO|title=Global Innovation Index 2023, 15th Edition|url=https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2023/index.html|access-date=2023-10-29|date=7 January 2024|publisher=World Intellectual Property Organization|doi=10.34667/tind.46596|isbn=978-92-805-3432-0|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Global Innovation Index 2019|url=https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2019/index.html|access-date=2021-09-02|website=www.wipo.int|language=en|archivedate=2 Medi 2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210902101818/https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/2019/index.html}}</ref>

== Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}

{{Asia}}

{{Rheoli awdurdod}}
[[Categori:Mongolia| ]]
[[Categori:Gwledydd Asia]]
[[Categori:Gwledydd Canolbarth Asia]]
[[Categori:Gweriniaethau]]
[[Categori:Aelod-wladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig]]
[[Categori:Gwledydd tirgaeedig]]