Gweld cod am Huang He

{{Gwybodlen lle|gwlad={{banergwlad|Tsieina}}}}

Afon ail-hiraf [[Gweriniaeth Pobl Tsieina]] yw'r '''Huang He''' (黃河, ''Huánghé''), trawslythrennir hefyd fel '''Huang Ho''', yr '''Afon Felen'''; [[Afon Yangtze]] yw'r hiraf un. Mae'n 5464&nbsp;km (3,395 milltir) o hyd a hi yw'r chweched hiraf o holl afonydd y byd.<ref>[http://www.geol.lsu.edu/WDD/ASIAN/Huanghe/huange_he.htm Yellow River (Huang He) Delta, China, Asia]. Geol.lsu.edu (28 Chwefror 2000). Adalwyd 2013-02-04.</ref>

Ceir tarddiad yr afon ym mynyddoedd [[Bayankera]] yn nhalaith [[Qinghai]], 4500 medr uwch lefel y môr. Llifa tua'r dwyrain trwy saith talaith a dau ranbarth ymreolaethol: Qinghai, [[Sichuan]], [[Gansu]], [[Ningxia]], [[Mongolia Fewnol]], [[Shaanxi]], [[Shanxi]], [[Henan]], a [[Shandong]]. Mae ei haber yn [[Dongying]], Shandong, lle mae'n llifo i mewn i [[Môr Bohai|Fôr Bohai]]. Y prif ddinasoedd ar yr afon yw [[Lanzhou]], [[Wuhai]], [[Baotou]], [[Kaifeng]], [[Luoyang]], [[Zhengzhou]] a [[Jinan]].

Mae ei dalgylch yn 944,970 cilomedr sgwar, ond gan fod hinsawdd y rhan fwyaf o'i dalgylch yn sych, heblaw y rhan ddwyreiniol yn Henan a Shandong, mae llai o ddŵr ynddi na nifer o afonydd eraill Tsieina. Daw'r enw "yr Afon Felen" o liw y dyfroedd.

Mae ei chwrs dros y gwastadeddau yn droellog, ac mae wedi newid cwrs nifer o weithiau dros y canrifoedd. Yn y gorffennol, bu llifogydd yr afon yn gyfrifol am golli bywydau ar raddfa enfawr. Gwneir defnydd helaeth ar ddyfroedd yr afon ar gyfer [[dyfrhau]].

[[Delwedd:Huanghemap.png|bawd|dim|280px|Cwrs yr afon]]

Mae gan fasn yr Afon Felen hyd (o'r dwyrain-gorllewin) o tua (1,900&nbsp;km (1,180) millt); mewn cymhariaeth mae'r pellter o Landudno i Gaerdydd tua 241.4016&nbsp;km  (150 milltir). Cyfanswm ei arwynebedd draenio yw tua 795,000&nbsp;km sg (307 mill sg).

Ei fasn oedd man geni gwareiddiad hynafol Tsieineaidd, a hwn oedd y rhanbarth mwyaf llewyrchus yn [[Hanes Tsieina|hanes]] cynnar Tsieineaidd. Mae llifogydd dinistriol a newidiadau cwrs yr afon yn aml yn newid gwely'r afon, ac weithiau'n uwch na lefel y caeau fferm o'i amgylch.

== Enw ==
Nodir yr enw ''* C.gˤaj'' o fewn Llenyddiaeth Tsieineaidd gynnar (gan gynnwys yr ''Yu Gong;'' 475–221&nbsp;CC) a hynny mewn Hen Tsieineeg)<ref name="BaxSag">Baxter, Wm. H. & Sagart, Laurent. ''{{Cite web|url=http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120425064509/http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|archivedate=2012-04-25|title=Baxter–Sagart Old Chinese Reconstruction}}&nbsp;{{Small|(1.93&nbsp;MB)}}'', p. 41 and 52. 2011.</ref> a ellir ei sillafu mew Mandarin Modern Beijingfel  '''xɤ'''  neu yn pinyin fel '''''Hé''''' ), cymeriad sydd wedi dod i olygu "afon" mewn defnydd modern. Mae ymddangosiad cyntaf yr enw {{Linktext|黃河}}( Hen Tsieineaidd: ''* N-kʷˤaŋ C.gˤaj'' ; Tsieineaidd Canol: ''Huang Ha'' <ref name="BaxSag" /> ) yn [[Llyfr Han]] a ysgrifennwyd yn ystod llinach Han y Dwyrain. Mae'r ansoddair "melyn" yn disgrifio lliw parhaol y dŵr mwdlyd yng nghwrs isaf yr afon, sy'n codi o fwd sy'n cael ei gario i lawr yr afon.

Un o'r enwau [[Mongoleg|Mongoleg hŷn]] oedd yr "Afon Ddu",<ref>Parker, Edward H. ''[[iarchive:chinaherhistoryd00park|China: Her History, Diplomacy, and Commerce, from the Earliest Times to the Present Day]]'', p. 11. Dutton (New York), 1917.</ref> oherwydd bod yr afon yn rhedeg yn glir cyn iddi fynd i mewn i Lwyfandir Loess, ond enw cyfredol yr afon ymhlith [[Mongolia Fewnol|Mongoliaid Mewnol]] yw ''Ȟatan Gol'' ({{Linktext|Хатан гол}}, "Afon y Frenhines").<ref name="geonames">[http://www.geonames.de Geonames.de]. "[http://www.geonames.de/water3.html#hua geonames.de: Huang He]".</ref> Ym Mongolia ei hun, fe'i gelwir yn syml yn ''Šar Mörön'' ( {{Linktext|Шар мөрөн}}, "Afon Felen").<ref>{{Cite book|title=Mongolian–English Dictionary|url=https://books.google.com/books?id=cULYAQAAQBAJ&pg=PA537|last=Bawden|first=Charles|publisher=Kegan Paul, reprinted 2010 by Routledge|date=1997|pages=537 and 593|isbn=9781136155888}}</ref>

== Hanes ==

=== Dynameg ===
[[Delwedd:Ma_Yuan_-_Water_Album_-_The_Yellow_River_Breaches_its_Course.jpg|chwith|bawd| ''Mae'r Afon Felen yn Torri ei Chwrs'' gan Ma Yuan (1160–1225), llinach Song]]
Mae'r Afon Felen yn un o sawl afon sy'n hanfodol ar gyfer bodolaeth Tsieina. Ar yr un pryd, fodd bynnag, mae wedi bod yn gyfrifol am sawl llifogydd enbyd, gan gynnwys yr unig drychinebau naturiol mewn hanes a gofnodwyd i ladd mwy na miliwn o bobl. Ymhlith y rhai mwyaf marwol oedd llifogydd 1332–33 yn ystod [[Brenhinllin Yuan|llinach Yuan]], llifogydd 1887 yn ystod [[Brenhinllin Qing|llinach Qing]] a laddodd rhwng 900,000 a 2 filiwn o bobl, a llifogydd yn oes [[Gweriniaeth Tsieina]] yn 1931a laddodd rhwng 1 a 4 miliwn o bobl.<ref>{{Cite book|title=The Great Big Book of Horrible Things|url=https://archive.org/details/greatbigbookofho0000whit|last=White|first=Matthew|author-link=Matthew White (atrocitologist)|publisher=[[W. W. Norton]]|year=2012|page=[https://archive.org/details/greatbigbookofho0000whit/page/47 47]|isbn=9780393081923}}</ref>

Achos y llifogydd hyn yw'r holl raen mân  a gludir gan yr afon o'r Llwyfandir Loess (yn llythr. "Llwyfandir y Ddaear Melyn"), sy'n cael ei adneuo yn barhaus ar hyd gwaelod ei sianel. Mae'r gwaddodiad yn achosi i argaeau naturiol gronni'n araf. Ni ellir rhagweld yr argaeau tanddwr hyn.  Yn y pen draw, mae angen i'r swm enfawr o ddŵr ddod o hyd i ffordd newydd i'r môr, gan ei orfodi i ddilyn llwybr y gwrthiant lleiaf. Pan fydd hyn yn digwydd, mae'n byrstio ar draws Gwastadedd Gogledd Tsieina ac weithiau'n cymryd sianel newydd ac yn gorlifo'r rhan fwyaf o dir ffermio, dinasoedd neu drefi sy'n ei lwybr. Ar adegau, roedd yr ymateb traddodiadol o adeiladu llifgloddiau uwch ac uwch ar hyd y glannau hefyd yn cyfrannu at ddifrifoldeb y llifogydd. Pan dorrai'r llifogydd trwy'r llifgloddiau, ni allai bellach ddraenio'n ôl i wely'r afon fel y byddai ar ôl llifogydd arferol, gan fod gwely'r afon weithiau bellach yn uwch na'r cefn gwlad o'i amgylch. Gallai'r newidiadau hyn beri i geg yr afon symud cymaint â {{Convert|480|km|-1}}, weithiau'n cyrraedd y cefnfor i'r gogledd o [[Shandong|Benrhyn Shandong]] ac weithiau i'r de.<ref name="Gascoigne">Gascoigne, Bamber and Gascoigne, Christina (2003) ''The Dynasties of China'', Perseus Books Group, {{ISBN|0786712198}}</ref>

Ffynhonnell hanesyddol arall o lifogydd dinistriol yw cwymp argaeau iâ i fyny'r afon ym [[Mongolia Fewnol]] wrth i lawer iawn o ddŵr gael ei ryddhau'n sydyn. Bu 11 o lifogydd mawr y ganrif ddiwethaf, pob un yn achosi colli bywyd ac eiddo aruthrol. Y dyddiau hyn, mae ffrwydron a ollyngir o awyrennau yn cael eu defnyddio i dorri'r argaeau iâ cyn iddynt ddod yn beryglus.<ref>[http://www.strategypage.com/htmw/htpeace/articles/20110329.aspx The Ice Bombers Move Against Mongolia]. strategypage.com (29 Mawrth 2011)</ref>

Cyn i [[argae]]au modern ymddangos yn Tsieina, arferai’r Afon Felen orlifo llawer mwy. Yn y 2,540 mlynedd rhwng 595 CC a 1946 OC, cyfrifir bod yr Afon Felen wedi gorlifo 1,593 o weithiau, gan symud ei chwrs 26 gwaith heb lawer o ganlyniadau a naw gwaith yn ddifrifol.<ref name="Treg">Tregear, T. R. (1965) ''A Geography of China'', pp. 218–219.</ref> Mae'r llifogydd hyn yn cynnwys rhai o'r trychinebau naturiol mwyaf marwol a gofnodwyd erioed. Cyn rheoli trychinebau modern, pan ddigwyddodd llifogydd, gallai rhai o'r boblogaeth farw o foddi i ddechrau ond yna byddai llawer mwy yn dioddef o'r newyn a lledaenu afiechydon.<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/hac/techguidance/ems/flood_cds/en/index.html|title=Flooding and communicable diseases fact sheet|publisher=World Health Organization|page=2|access-date=27 Gorffennaf 2011|archive-date=2014-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20140213222022/http://www.who.int/hac/techguidance/ems/flood_cds/en/index.html|url-status=dead}}</ref>

=== Yr oesoedd hynafol ===
[[Delwedd:Yellow_River,_Qing_Dynasty.jpg|bawd|Yr Afon Felen fel y'i darlunnir ar fap darluniadol llinach Qing (adrannau)]]
[[Delwedd:Yellow_River_course_changes.gif|bawd|Cyrsiau hanesyddol yr Afon Felen]]
Ym mytholeg Tsieineaidd, draeniodd y cawr Kua Fu yr Afon Felen ac Afon Wei i ddiffodd ei syched wrth iddo erlid yr Haul.<ref>Summary of the story given in the definition of {{Lang|zh|夸父追日}}: {{Cite book|trans-title=[[Xiandai Hanyu Cidian|A Dictionary of Current Chinese]] (Seventh Edition)|date=1 Medi 2016|publisher=[[The Commercial Press]]|language=zh-hans|isbn=978-7-100-12450-8|location=Beijing|pages=513, 755}}</ref> Mae dogfennau hanesyddol o gyfnod y Gwanwyn a'r Hydref  a [[Brenhinllin Qin|llinach Qin]] <ref>"[http://homepages.stmartin.edu/fac_staff/rlangill/HIS%20217%20maps/Qin%20dynasty%20map.JPG Qin Dynasty Map] {{Webarchive|url=https://archive.today/20150105082440/http://homepages.stmartin.edu/fac_staff/rlangill/HIS%20217%20maps/Qin%20dynasty%20map.JPG |date=2015-01-05 }}".</ref> yn dangos bod yr Afon Felen ar y pryd wedi llifo cryn dipyn i'r gogledd o'i chwrs presennol. Mae'r dogfennau hyn yn dangos, ar ôl i'r afon basio [[Luoyang]], iddi lifo ar hyd y ffin rhwng [[Shanxi|Taleithiau Shanxi]] a [[Henan]], yna parhau ar hyd y ffin rhwng [[Hebei]] a Shandong cyn gwagio i Fae Bohai ger [[Tianjin]] heddiw. Dilynodd allfa arall  fwy neu lai'r cwrs presennol.<ref name="Treg">Tregear, T. R. (1965) ''A Geography of China'', tt.218–19</ref>

=== Yr Oesoedd Canol ===
O tua dechrau'r [[3eg|3g]], gostyngodd pwysigrwydd Bwlch Hangu, gyda'r amddiffynfeydd mawr a'r canolfannau milwrol yn cael eu symud i fyny'r afon i Tongguan. Yn 923 OC, torrodd y cadfridog Duan Ning y morgloddiau, gan orlifo {{Convert|1000|sqmi}} mewn ymgais i amddiffyn prifddinas ei deyrnas rhag y Tang Diweddar. Gwrthodwyd cynnig tebyg gan y peiriannydd Sing Li Chun ynghylch gorlifo rhannau isaf yr afon i amddiffyn y gwastadeddau canolog rhag y Khitai yn 1020: roedd Cytundeb Chanyuan rhwng y ddwy wladwriaeth wedi gwahardd y Song yn benodol rhag sefydlu ffosydd newydd neu newid cyrsiau afon.<ref name="Sedtime">Elvin, Mark & Liu Cuirong (eds.) ''Studies in Environment and History:'' ''[https://books.google.com/books?id=tAxmcRXKpaUC&pg=PA554 Sediments of Time: Environment and Society in Chinese History]'', pp. 554 ff. Cambridge Uni. Press, 1998. {{ISBN|0-521-56381-X}}.</ref>

=== Y cyfnod diweddar ===
[[Delwedd:1938_June_Yellow_River.gif|de|bawd| Milwyr Byddin Genedlaetholgar Tsieineaidd yn ystod llifogydd yr Afon Felen yn 1938.]]
Rhwng 1851 a 1855,<ref name="Treg">Tregear, T. R. (1965) ''A Geography of China'', pp. 218–219.</ref><ref name="R. Grousset">Grousset, Rene. ''The Rise and Splendour of the Chinese Empire'', p. 303. University of California Press, 1959.</ref><ref name="eunuch">Tsai, Shih-Shan Henry.<!--sic--> ''SUNY Series in Chinese Local Studies'': ''[https://books.google.com/books?id=Ka6jNJcX_ygC&pg=PA200 The Eunuchs in the Ming Dynasty]''. SUNY Press, 1996. {{ISBN|0791426874}}, 9780791426876.</ref> dychwelodd yr Afon Felen i'r gogledd yng nghanol y llifogydd a ysgogodd y Gwrthryfel Nien a Taiping. Amcangyfrifwyd bod [[Llifogydd yr Afon Felen, 1887|llifogydd 1887]] wedi lladd rhwng 900,000 a 2 filiwn o bobl,<ref name="internationalrivers.org">International Rivers Report. "[http://internationalrivers.org/files/Deluge2007_full.pdf Before the Deluge] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080704083330/http://internationalrivers.org/files/Deluge2007_full.pdf |date=2008-07-04 }}". 2007.</ref> a hwn yw'r rychineb naturiol ail waethaf mewn hanes (ac eithrio [[newyn]] ac epidemigau). Sefydlodd yr Afon Felen ei chwrs presennol yn ystod llifogydd 1897.<ref name="R. Grousset" /><ref>Needham, Joseph. ''Science and Civilization in China''. Vol. 1. ''Introductory Orientations'', p. 68. Caves Books Ltd. (Taipei), 1986 {{ISBN|052105799X}}.</ref>

Lladdodd llifogydd 1931 amcangyfrif o 1,000,000 i 4,000,000,<ref name="internationalrivers.org">International Rivers Report. "[http://internationalrivers.org/files/Deluge2007_full.pdf Before the Deluge]". 2007.</ref> a dyma'r trychineb naturiol waethaf a gofnodwyd (ac eithrio newyn ac epidemigau).

Ar 9 Mehefin 1938, yn ystod yr [[Ail Ryfel Sino-Japaneaidd]], torrodd milwyr Cenedlaetholgar o dan [[Chiang Kai-shek]] y llifgloddiau gan ddal yr afon yn ôl ger pentref Huayuankou yn Henan, gan achosi'r hyn a alwyd gan yr hanesydd o Ganada, Diana Lary, yn "rhyfel" trychineb naturiol wedi'i gyflyru". Nod yr ymgyrch oedd atal y milwyr o Japan rhag symud ymlaen trwy ddilyn strategaeth o "ddefnyddio dŵr yn lle milwyr" (''daibing yishui''). lladdwyd .5-.9 miliwn o bobl gan llifogydd yn 1938, llifogydd a orchuddiodd 54,000&nbsp;km sg (21,000 millt sg). Fe wnaeth y llifogydd rwystro Byddin Japan rhag cymryd [[Zhengzhou]], ar lan ddeheuol yr Afon Felen, ond ni wnaeth eu hatal rhag cyrraedd eu nod o gipio [[Wuhan]], sef sedd dros dro llywodraeth Tsieina.<ref>Lary, Diana. "The Waters Covered the Earth: China's War-Induced Natural Disaster". Op. cit. in Selden, Mark & So, Alvin Y., eds. ''War and State Terrorism: The United States, Japan, and the Asia-Pacific in the Long Twentieth Century'', pp. 143–170. Rowman & Littlefield, 2004 {{ISBN|0742523918}}.</ref>

== Daearyddiaeth ==
[[Delwedd:九曲黄河第一湾1.JPG|bawd| Sir Zoigê, [[Sichuan]] .]]

== Argaeau pŵer trydan dŵr ==
[[Delwedd:6058-Liujiaxia-Dam.jpg|bawd| Argae Liujiaxia, [[Gansu]]]]
[[Delwedd:Smxgongcheng_zengmian.jpg|bawd| Argae Sanmenxia, [[Henan]]]]
Isod mae'r rhestr o orsafoedd pŵer [[Egni hydro|trydan dŵr]] a adeiladwyd ar yr Afon Felen, a drefnwyd yn ôl y dyddiad agor (mewn cromfachau):

* Argae Sanmenxia (1960; Sanmenxia, Henan)
* Argae Sanshenggong (1966)
* Gorsaf bŵer trydan dŵr Ceunant Qingtong (1968; Qingtongxia, Ningxia)
* Argae Liujiaxia (Ceunant Liujia) (1974; Sir Yongjing, Gansu)
* Argae Lijiaxia (1997) ( Sir Jainca, Qinghai)
* Gorsaf bŵer trydan dŵr Argae Yanguoxia (Ceunant Yanguo) (1975; Sir Yongjing, Gansu)
* Argae Tianqiao (1977)
* Argae Bapanxia (Ceunant Bapan) (1980; Ardal Xigu, Lanzhou, Gansu)
* Argae Longyangxia (1992; Sir Gonghe, Qinghai)
* Gorsaf bŵer trydan dŵr Da Gorge (1998)
* Gorsaf bŵer trydan dŵr Li Gorge (1999)
* Argae Wanjiazhai (1999; Sir Pianguan, Shaanxi a Mongolia Fewnol)
* Argae Xiaolangdi (2001) ( Jiyuan, Henan)
* Argae Laxiwa (2010) ( Guide County, Qinghai)
* Argae Yangqu (2016) ( Sir Xinghai, Qinghai)
* Argae Maerdang (2018) ( Sir Maqên, Qinghai)

Fel yr adroddwyd yn 2000, roedd gan y 7 gorsaf ynni dŵr fwyaf (Longyangxia, Lijiaxia, Liujiaxia, Yanguoxia, Bapanxia, Daxia a Qinglongxia) gyfanswm y capasiti gosodedig o 5,618 MW.<ref>[http://english.people.com.cn/english/200012/14/eng20001214_57817.html Yellow River Upstream Important to West-East Power Transmission] People's Daily, 14 December 2000</ref>

== Croesfannau ==
[[Delwedd:Major_cities_along_the_Yellow_River.svg|de|bawd|450x450px| Dinasoedd mawr ar hyd yr Afon Felen]]
Y prif bontydd a fferïau yn ôl enwau'r dalaith yn nhrefn hwylio i fyny'r afon yw: 

[[Shandong]]

* [[Pont Afon Felen Dongying]]
* Pont Afon Felen Shengli ( Dongying )
* Pont Afon Felen Lijin (Dongying)
* Pont Reilffordd Ffordd Felen Binzhou
* Pont Priffordd Afon Felen Binzhou
* Gwibffordd Binzhou - Laiwu Pont Afon Felen Binzhou (Binzhou - Zibo )
* Pont Afon Felen Huiqing (Binzhou-Zibo)
* Pont Afon Felen Jiyang ( [[Jinan]] )
* Gwibffordd G20 Qingdao - Yinchuan Pont Afon Felen Jinan (Jinan)
* [[Pont Afon Felen Jinan]]
* Pont Rheilffordd Afon Melyn Luokou (Jinan)
* Pont Afon Felen Jinan Jianbang
* Rheilffordd Gyflym Beijing-Shanghai Pont Afon Felen Jinan (Jinan– Dezhou )
* Gwibffordd Beijing-Taipei Pont Afon Felen Jinan (Jinan-Dezhou)
* Rheilffordd Beijing-Shanghai Pont Newydd Afon Felen Jinan (Jinan-Dezhou)
* Pont Afon Felen Pingyin (Jinan- Liaocheng )

Shandong– [[Henan]]

* Pont Rheilffordd Melyn Sunkou Rheilffordd Beijing-Kowloon ( Jining - Puyang )
* Pont Priffordd Afon Felen Juancheng ( Heze –Puyang)
* Pont Briffordd Afon Melyn Dongming (Heze-Puyang)

Henan

* Pont Afon Felen Kaifeng ( Kaifeng )
* Pont Afon Felen Zhengzhou ( [[Zhengzhou]] )

[[Shanxi]] –Henan

* Pont Afon Felen Sanmen ( Sanmenxia )

[[Shaanxi]] –Henan

* Pont Afon Felen Hancheng Yumenkou

[[Ningxia]]

* Pont Afon Felen Yinchuan ( Yinchuan )

[[Mongolia Fewnol]]

* Pont Afon Felen Baotou ( Baotou )

[[Gansu]]

* Pont Afon Felen Lanzhou
* Pont Zhongshan ( Lanzhou )

[[Qinghai]]

* Pont Afon Felen Dari

== Ffawna ==

=== Pysgod ===
[[Delwedd:DV_Paradise_fish_male_03.jpg|bawd| Mae'r [[Pysgodyn Paradwys|pysgod paradwys]] yn adnabyddus iawn, ac mae'n tarddu o fasnau afonydd Dwyrain Asia, gan gynnwys yr Afon Felen]]
Mae basn yr Afon Felen yn gyfoethog o bysgod, gan ei fod yn gartref i fwy na 160 o rywogaethau brodorol mewn 92 [[Genws|genera]] a 28 [[Teulu (bioleg)|teulu]], gan gynnwys 19 o rywogaethau nad oes unrhyw le arall yn y byd ( endemig ).<ref name="Xie2018">{{Cite journal|last=Xie, J.Y.|last2=W.J. Tang|last3=Y.H. Yang|year=2018|title=Fish assemblage changes over half a century in the Yellow River, China|journal=Ecology and Evolution|volume=8|issue=8|pages=4173–4182|doi=10.1002/ece3.3890|pmid=29721289|pmc=5916296}}</ref><ref name="Fishes_YR2015">{{Cite book|last=Li, S.Z.|title=Fishes of the Yellow River and Beyond|publisher=The Sueichan Press|year=2015|pages=1–414|isbn=9789578596771|ol=25879703M|author-link=Li Sizhong (ichthyologist)}} {{Cite Q|Q65116992}}</ref> Fodd bynnag, oherwydd colli cynefinoedd, [[llygredd]], rhywogaethau a gyflwynwyd a [[gorbysgota]] mae llawer o'r rhywogaethau brodorol wedi dirywio neu ddiflannu'n llwyr; cydnabyddir bod sawl un dan fygythiad ar [[Rhestr Goch yr IUCN|Restr Goch]] Tsieina.<ref name="Xie2018" /><ref name="Watts2007">{{Cite news|last=Watts, J.|date=19 Ionawr 2007|title=A third of fish species killed in Yellow River|url=https://www.theguardian.com/environment/2007/jan/19/fish.china|work=The Guardian|access-date=2 Mawrth 2019}}</ref>

Yn y [[2000au]], dim ond 80 o bysgod brodorol (mewn 63 genera a 18 teulu) a gofnodwyd ym masn yr Afon Felen.<ref name="Xie2018" /> Mewn cyferbyniad, mae pysgod a gyflwynwyd wedi cynyddu o ran nifer a nifer y rhywogaethau; dim ond un rhywogaeth pysgod a gyflwynwyd a gofnodwyd yn y [[1960au]] pan gyhoeddodd yr ichthyolegydd Li Sizhong ei arolwg gwreiddiol o ffawna pysgod y rhanbarth, ond erbyn y [[2000au]] roedd 26.<ref name="Xie2018" />

== Llygredd ==
Ar 25 Tachwedd 2008, fe ffeiliodd Tania Branigan, gohebydd o'r ''The Guardian'' adroddiad "China's Mother River: the Yellow River", gan honni bod [[Llygredd|llygredd difrifol]] wedi gwneud traean o Afon Felen Tsieina yn amhosibl ei defnyddio hyd yn oed at ddefnydd amaethyddol neu ddiwydiannol, oherwydd gollyngiadau cemegolion o ffatrioedd a [[Carthffosiaeth|charthffosiaeth]]. o ddinasoedd sy'n ehangu'n gyflym.<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/environment/2008/nov/25/water-china|title=One-third of China's Yellow River 'unfit for drinking or agriculture' Factory waste and sewage from growing cities has severely polluted major waterway, according to Chinese research|last=Branigan, Tania|date=25 Tachwedd 2008|work=The Guardian|location=UK|access-date=14 Mawrth 2009}}</ref> Roedd Comisiwn Cadwraeth yr Afon Felen wedi cynnal arolwg o fwy nag wyth mile o filltiroedd o'r afon yn 2007 a dywedwyd bod 33.8% o system yr afon wedi cofrestru'n waeth na "lefel pump" y meini prawf a ddefnyddir gan Raglen Amgylcheddol [[y Cenhedloedd Unedig]].  Mae lefel pump yn anaddas ar gyfer yfed, defnydd diwydiannol, neu hyd yn oed amaethyddiaeth. Dywedodd yr adroddiad fod gwastraff a charthffosiaeth a ollyngwyd i'r system y llynedd yn gyfanswm o 4.29b tunnell. Roedd diwydiant a gweithgynhyrchu yn cynnwys 70% o'r gollyngiad i'r afon gydag aelwydydd yn gyfrif am 23% ac ychydig dros 6% yn dod o ffynonellau eraill.  <sup class="noprint Inline-Template" style="white-space:nowrap;">&#x5D;</sup>

== Mewn diwylliant ==
Yn yr hen amser, credwyd bod yr Afon Felen yn llifo o'r Nefoedd fel parhad o'r [[Llwybr Llaethog yn awyr y nos|Llwybr Llaethog]]. Mewn chwedl Tsieineaidd, dywedir i Zhang Qian gael ei gomisiynu i ddod o hyd i darddiad yr Afon Felen. Ar ôl hwylio i fyny'r afon am ddyddiau lawer, gwelodd ferch yn nyddu, a buches fuwch. Ar ôl gofyn i'r ferch ble'r oedd hi, fe gyflwynodd ei gwennol nyddu iddo, i'w dangos i'r [[astroleg]]ydd Yen Chün-p'ing. Pan ddaeth [[:en:Zhang Qian|Zhang Qian]] i ddiwedd ei daith, roedd yr astrolegydd yn ei gydnabod fel gwennol y Ferch Gwehyddu (Vega), ac, ar ben hynny, dywedodd ei fod ar yr union foment yr oedd Zhang wedi derbyn y wennol, ei fod wedi gweld seren grwydrol yn rhyngosod ei hun rhwng y Weaving Girl a'r fuches (Altair).

Mae enwau taleithiau [[Hebei]] a [[Henan|Henan yn]] deillio o enw'r Afon Felen. Mae eu henwau'n golygu:  "Gogledd yr Afon" a "De'r Afon", er na fu'r ffin rhyngddynt yn sefydlog erioed, ac ar hyn o bryd nid y ffin rhwng Hebei a Henan yw'r Afon Felen, ond Afon Zhang.

Yn draddodiadol, credir bod y gwareiddiad Tsieineaidd yn tarddu ym masn yr Afon Felen. Mae'r Tsieineaid yn cyfeirio at yr afon fel "y Fam Afon" a "chrud gwareiddiad Tsieineaidd". Yn ystod [[Hanes Tsieina|hanes]] hir China, ystyriwyd bod yr Afon Felen yn fendith yn ogystal â melltith ac fe’i llysenwyd yn “Falchder Tsieina” a “Thristwch Tsieina”.<ref>Cheng, Linsun and Brown, Kerry (2009) ''Berkshire encyclopedia of China'', Berkshire Publishing Group, p. 1125 {{ISBN|978-0-9770159-4-8}}</ref>

Weithiau, mewn barddoniaeth, gelwir yr Afon Felen yn "y Llif Mwdlyd" (濁流;浊流;  ). Defnyddir yr idiom Tsieineaidd "pan fydd yr Afon Felen yn llifo'n glir" i gyfeirio at ddigwyddiad na fydd byth yn digwydd ac mae'n debyg i'r ymadrodd Saesneg "pan fydd moch yn hedfan".

==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}

{{Rheoli awdurdod}}

[[Categori:Afonydd Tsieina]]
[[Categori:Erthyglau gyda microfformats hAudio]]
[[Categori:Erthyglau sy'n cynnwys testun Tsieineeg]]